AD ( ၁၈၂၃ ) ခုႏွစ္ မတုိင္မီကၿမန္မာနဳိင္ငံ၌ ပင္ရင္းနႈိင္ငံအၿဖစ္ ေနထုိင္ၾကခဲ႔ေသာမြတ္ဆလင္မ်ား

 အမွာစာ

ၿမန္မာႏိုင္ငံ၏ သမုိင္းရာဇ၀င္မ်ားကုိေလ႔လာၾကည္႔လွ်င္ၿမန္မာနဳိင္ငံအရပ္ရပ္ ၌ေန ထုိင္ၾကေသာ အစၥ လာမ္ ဘာသာ၀င္ ၿမန္မာမြတ္ဆလင္မ်ား သည္ လြန္ခဲ႔ေသာ ႏွစ္ေပါင္း (၁၀၀၀) ေက်ာ္၊ (၁၂၀၀) ခန္႔ ေလာက္ကစ၍ အစု လုိက္ေသာ္ လည္းေကာင္း၊အနည္း ငယ္ ေသာ္ လည္းေကာင္း လြန္ခဲ႔ေသာ ႏွစ္ေပါင္း (၃၀၀) ခန္႔အထိ ၀င္ေရာက္ေန ထုိင္ခဲ႔ေၾကာင္း သမုိင္း တြင္ အေထာက္အထားခုိင္လုံစြာ ေတြ႔ရွိ ရသည္။

ၿမန္မာ႔ရာဇ၀င္ ၊သမုိင္း မ်ားတြင္ အၿခားေသာ တုိင္းရင္းသားလူမ်ဳိးမ်ားၿမန္မာနဳိင္ငံ သုိ႔ ၀င္ေရာက္ ေန ထုိင္ ပုံကုိ ေလ႔လာလွ်င္ ၿမန္မာမြတ္ဆလင္မ်ားသည္လည္း ၎တုိ႔ထက္ေနာက္ မက်ေသးေၾကာင္းကုိ သမုိင္း သမုိင္း အေထာက္အထားမ်ားအရသိရွိနဳိင္ ပါ သည္။ ထုိ႔ေၾကာင္း ၿမန္မာမြတ္ဆလင္မ်ားသည္လည္း ထုိေခတ္ ထုိအခါ(ႏွစ္ေပါင္း ၁၀၀၀)ေက်ာ္  ကပင္  ေရာက္  ရွွိေန ေၾကာင္း လယ္ၿပင္ မွာ ဆင္သြားသကဲ႔သုိ႔ ရာဇ၀င္၊သမုိင္း တြင္ ထင္ရွားေန ပါသည္။

ၿမန္မာနဳိင္ငံသားဥပေဒတြင္ ၁၈၂၃ ခုမတုိင္မီက ၿမန္မာနဳိင္ငံတြင္ ပင္ရင္းနဳိင္ငံ အၿဖစ္ ေနထုိင္ သူ မ်ား သည္ တုိင္းရင္းသားမ်ားၿဖစ္သည္ဟုၿပဌာန္ထားသၿဖင္႔  ၿမန္မာ နဳိင္ငံ သား ဥပေဒ ႏွင္႔ အ က်ဳံ႕၀င္ ေသာ ၁၈၂၃ ခု မတုိင္မီက ၿမန္မာ႔သမုိင္းထဲက မြတ္ဆလင္ မ်ားအ ေၾကာင္း ကုိရွာေဖြ၍ စာဖတ္ပရိသတ္ ဖတ္ရွဴ ေလ႔လာ သိရွိ နဳိင္ ရန္အ လု႔ိ ငွါ ဤ မွတ္စု ကုိရွာ ေဖြစုစည္းတင္ၿပၿခင္းၿဖစ္ ပါ သည္။ ၿမန္မာ႔သမုိင္း`၌မြတ္ ဆလင္မ်ား ထဲတြင္ (၁) ဗမာ မြတ္ ဆလင္ (၂) ရခုိင္ မြတ္ ဆလင္ (၃)ကမန္ မြတ္ဆလင္ (၄)ပသွ်ဴးမြတ္ဆလင္ (၅)ပန္းေသး မြတ္ ဆလင္ ဟူ၍ (၅)မ်ဳိး ခြဲၿခား ေလ႔လာ နဳိင္ သည္။ မ်ားၿပားေသာ ရာဇ၀င္၊ သမုိင္းမ်ားကုိ ေလ႔လာ ရန္ အခက္ခဲ ရွိသူမ်ား အေနၿဖင္႔ ဤမွတ္စု ကုိ ေလ႔လာ ၿခင္း ၿဖင္႔ အခ်ိန္ တုိတုိ အတြင္း အလြယ္တက ူဗဟုသုတတုိးပြါးနဳိင္ပါသည္။

သုိ႔ၿဖစ္ရာ နဳိင္ငံေတာ္ကခ် မွတ္ေသာ မူဝါဒအညီ … ၿပည္ေထာင္စုမၿပဳိကြဲေရး၊ တုိင္းရင္းသားစည္း လုံးညီညြတ္မွဳ မၿပဳိကြဲေရး ၊ အခ်ဳပ္အခ်ာအာဏာတည္တံ႔ခုိင္ၿမဲေရး သည္  … တုိ႔အေရး … ဟူေသာ ေဆာင္ပုဒ္ ကုိဦးထိပ္ထားလ်က္ တုိင္းရင္းသားအခ်င္းခ်င္း စည္းလုံးေရး၊ အၿပန္အလွန္ခင္မင္ ေလးစား ေရးတြက္  သမုိင္း ထဲ က ၿမန္မာ႔မြတ္ဆလင္ အေၾကာင္း ကုိ ေရး သား ေဖၚၿပပါသည္။

  ခရစ္သကၠရာဇ္ ( ၁၈၂၃ ) ခုႏွစ္ မတုိင္မီကပင္ရင္းနႈိင္ငံအၿဖစ္

ၿမန္မာနုိင္ငံအရပ္ရပ္သုိ႔ ၿပန္႔က်ဲေနထုိင္ေသာၿမန္မာမြတ္ဆလင္မ်ား

(1)
၁၅၃၉ ေအဒီတြင္ တပင္ေ႐ႊထီး ပဲခူးကုိ တိုက္ခိုက္ခဲ့စဥ္ ၁၅၉၉ ေအဒီတြင္ ေတာင္ငူဘုရင္ ပဲခူးကုိ တိုက္ ခိုက္ခဲ့စဥ္တြင္ ဖမ္းဆီးရမိေသာ မြတ္စလင္မ္မ်ား ၁၅၄၇ ေအဒီတြင္ တပင္ေရႊထီး ၿမိဳ႕ေဟာင္းၿမိဳ႕ ကုိ ၀င္တိုက္ ခဲ့စဥ္ ႏွင့္ ၁၇၀၇ ေအဒီတြင္ စေနမင္း၏ အရာ႐ွိမ်ား သံတြဲကုိ တုိက္ခိုက္ခဲ့စဥ္ ဖမ္းဆီးရမိခဲ့ ေသာ မြတ္စလင္မ္မ်ား၊ ၁၆၁၃ ေအဒီတြင္ အေနာက္ ဘက္လြန္မင္း သန္လ်င္ကုိ တိုက္ခိုက္ခဲ့စဥ္ သန္ လ်င္ၿမိဳ႕ က်ၿပီးစအခါ ဒီဗရစ္တုိ၏ ေနာက္လိုက္ မြတ္စလင္မ်ား (သုိ႔မဟုတ္) စစ္ပြဲၿပီးစ အခ်ိန္ေနွာင္း မွ ေရာက္ ႐ွိလာေသာ သေဘၤာ မ်ားမမြတ္စလင္ မ်ားအား ေ႐ႊဘုိခ႐ိုင္၊ ေျမဒူး၊ စစ္ကိုင္းခ႐ိုင္၊ ပင္းယႏွင့္ ခံလူး၌ လည္းေကာင္း၊ ေက်ာက္ဆည္ခ႐ိုင္ လက္ပံ၌ လည္း ေကာင္း၊ ရမည္းသင္းခ႐ိုင္ ယင္းေတာ္ တုိ႔၌လည္းေကာင္း ေနရာခ်ထားခဲ့ ေၾကာင္းေတြ႕ ရသည္။
(2)
ေအဒီ ၁၄၃၀ ခုႏွစ္တြင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ ၀လီခန္ ႏွင့္ပါလာေသာ စစ္သည္ ငါးေသာင္း(Bangladesh District Gazatteers,p-63)၊ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ စႏၵြြီခန္ႏွင့္ ပါလာေသာ စစ္သည္မ်ား(Journal of Burma Research Society No.2,p-493) သည္ ရာစုႏွစ္ အဆက္ဆက္ Arakan ကိုအုပ္ခ်ဳပ္ လာခဲ့သည္။ဤသည္မ်ားမွာ မ်ားစြာေသာ သမို္င္းအေထာက္ အထားမ်ားမွ အခ်ဳိ့သာ ျဖစ္သည္။
(3)
သမိုင္းဆရာ Dr.သန္းထြန္း၏အဆိုအရ (၁၄၄၂-ခု) ေက်ာက္စာပါ အခ်က္မ်ားကို ကိုးကား၍ အာရ္ကန္ မင္းမ်ားတြင္ မူဆလင္ဘြဲ႕ နာမည္မ်ား ရွိခဲ့သည္။ ထိုမူဆလင္ ဘုရင္မ်ားမွာ နတ္ျမစ္ အေရွ႕ဘက္ ႏွင့္ ကုလားတန္ျမစ္ အေနာက္ဘက္ ေမယုေတာင္ၾကားက မြတ္ဆလင္မ်ားသည္(ယေန႔ရိုဟင္ဂ်ာ)ေတြျဖစ္သည္္။သူတို႕ ၎ ေဒသမွာ ေနထုိင္လာခဲ့သည္မွာ ႏွစ္ေပါင္းေထာင္ ေက်ာ္ျပီ လို႕ေျပာသည္္။ Ref : ေဒါက္တာ သန္းထြန္း-Kalya Magazine p-27,1994,August
(4)
ေအဒီ ၇၀၀ ႏွင့္ ၁၅၀၀ ၾကားတြင္ အေနာက္တိုင္းမွ အာရပ္ကုန္သည္၊ ပါရွင္းကုန္သည္ ႏွင့္ ေရာမကုန္သည္ တို႔သည္ မိမိတို႔ ပင္ရင္းတိုင္း ျပည္မ်ားမွ ရြက္သေဘာၤျဖင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ပင္လယ္ကမ္းရိုးတမ္းကိုလည္းေကာင္း၊ ယင္းကိုေက်ာ္ လြန္ကာ အေရွ႕ဖက္ တရုတ္ကမ္းေျခသို႔လည္းေကာင္း ကူးသန္းေရာင္း၀ယ္ေရးအတြက္ ေရာက္ရွိခဲ့ၾကသည္။၂ အာရပ္ တို႔သည္ ပင္လယ္ ကူးသန္း သြားလာရာ၌ အေရးႀကီးေသာ ပင္လယ္ဆိပ္ကမ္းၿမိဳ႕မ်ား၊ ကုန္သည္ေရာင္း၀ယ္ေရး စခန္း မ်ား၊ အခ်က္အခ်ာက်ေသာ ေနရာ၏ တည္ေနပံု၊ မ်က္ႏွာျပင္အေနအထား၊ ေနထိုင္သည့္လူမ်ိဳးမ်ား၊ ထြက္ကုန္မ်ား အစရွိသည္တို႔ကို စနစ္ တက် ေလ့လာသုေတသန ျပဳေလ့ရွိရာ- (၉) ရာစု အာရပ္ပထ၀ီ၀င္ ဆရာမ်ား၊ ခရီးသည္မ်ား၊ သုေတသီမ်ား၏ မွတ္ တမ္းမ်ားတြင္ ရခိုင္ျပည္ႏွင့္ ျမန္မာျပည္ေအာက္ပိုင္း မြန္တို႔နယ္ျဖစ္ေသာ ရာမည ေဒသမ်ားအေၾကာင္းကို ေတြ႕ရွိႏိုင္ ေပသည္။၃ ရာခိုင္ရာဇ၀င္မ်ားအရလည္း အာရပ္တို႔သည္ ေအဒီ (၈) ရာစုမွစ၍ ရခိုင္ျပည္သို႔ ေရာက္ရွိအေျခခ်ေနၿပီ ျဖစ္ေၾကာင္း ပါရွိပါသည္။ ရခိုင္ရာဇ၀င္ အေထာက္အထားမ်ားကို ကိုးကား၍ ၁၈၄၄ – ခုထုတ္ ဘဂၤလား ေအးရွာတိခ္ ဆုိဆိုင္ေအတီ ဂ်ာနယ္ ( Journel of the Asiatic Society of Bengal) တြင္ ေအာက္ပါအတိုင္း ေရးသားေဖာ္ျပထားပါသည္။

(5)
“ရခိုင္ဘုရင္ မဟာတိုင္း စျႏၵမင္း (ေအဒီ ၇၈၈ – ၈၁၀) လက္ထက္တြင္ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းအနီး အာရပ္သေဘၤာမ်ားစြာ ပ်က္ စီးခဲ့ေၾကာင္း၊ သေဘၤာသားမ်ားက ေသေဘးမွလြတ္ကာ နီးရာကမ္းေျခေဒသျဖစ္ေသာ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းသို႔ ၀င္ေရာက္ခိုလံွဳခဲ့ ေၾကာင္း၊ ရခိုင္ဘုရင္ ၾကားသိေသာအခါ ယင္းတို႔အား ေကာင္းမြန္စြာ ျပဳစုဧည့္ခံၿပီး လယ္ယာေျမမ်ားေပးကာ အေျခတ က်ေနထိုင္ခြင့္ ေပးခဲ့ေၾကာင္း” ပါရွိသည္။၄ ေအဒီ ၁၈၇၉ ခုထုတ္ ၿဗိတိသွ်ဘားမားေဂဇက္ (British Burma Gazetters) ကို ကိုးကား၍ အာရ္ဘီ စမတ္ (R. B. Smart) ကလည္း “ေအဒီ ၇၈၈ – ခုႏွစ္တြင္ မဟာတိုင္း စျႏၵမင္း သည္ ရခိုင္ထီးနန္းကို ဆက္ခံခဲ့ေၾကာင္း၊ ၄င္းသည္ ယခင္ ရာမ၀တီ ၿမိဳ႕ေဟာင္းကို ၿမိဳ႕သစ္တည္ေထာင္ကာ ႏွစ္ေပါင္း ၂၂ ႏွစ္တိုင္ စိုးစံခဲ့ေၾကာင္း၊ ယင္းမင္းလက္ထက္တြင္ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းအနီးတြင္ သေဘၤာမ်ားစြာ ပ်က္ခဲ့ေၾကာင္း၊ သေဘၤာသားမ်ားမွာ မဟာေမဒင္ ဘာသာ၀င္မ်ားျဖစ္ၾက ေၾကာင္း၊ ယင္းတို႔ကို ရခိုင္ျပည္မသို႔ ပို႔ကာ ေက်းရြာမ်ားတြင္ အတည္တက် ေနရာခ်ထားေပးေၾကာင္း” စစ္ေတြေဂးဇတ္ (Akyab Gazette) တြင္ ေရးသားထားသည္။၅ ျမန္မာႏုိင္ငံ သမိုင္းေကာ္မရွင္ ဥကၠ႒ ျဖစ္ခဲ့ေသာ ဗိုလ္မွဴးဘရွင္ကလည္း- ျမန္မာႏိုင္ငံ ပင္လယ္ ဆိပ္ခံၿမိ္ဳ႕မ်ားျဖစ္ေသာ ေက်ာက္ျဖဴ၊ ပုသိမ္၊ သန္လ်င္၊ မုတၱမ၊ ၿမိတ္ စသည္တို႔တြင္ အလားတူ သေဘၤာမ်ား ပ်က္ျပားျခင္းဆိုင္ရာ အၾကာင္းအရာမ်ား အခ်ိန္ကာလ ေစာစြာကပင္ ရွိခဲ့ေၾကာင္း၊ မြန္-ျမန္မာ ရာဇ၀င္မ်ားႏွင့္ အခ်ိဳ႕ ေသာ ဘုရားသမိုင္းမ်ားတြင္ သေဘၤာပ်က္ စစ္သား မ်ားအၾကာင္း ေရးသားထားသည္ကို ေတြ႔ရွိရေၾကာင္း – ၁၉၆၁ -ခု ႏွစ္တြင္ အိႏိၵယႏိုင္ငံ၊ နယူးေဒလီၿမိဳ႕၌ က်င္းပခဲ့ ေသာ အာရွသမိုင္း ႏွီးေႏွာဖလွယ္ပြဲတြင္ တင္ျပေသာ “ျမန္မာႏုိင္ငံ သို႔ အစၥလာမ္သာသနာ၀င္မ်ား ၀င္ေရာက္ လာပံု (ေအဒီ ၁ရ၀၀)” စာတမ္းတြင္ ေရးသားထားပါသည္။

( 6)

ေၿမာက္ဦးၿမဳိ႕၏ထူးၿခားခ်က္ကား ကုလားမြတ္ဆလင္မ်ားေနၿခင္းၿဖစ္သည္။ဤသုိ႔ၿဖစ္ရၿခင္း ကလည္း အ ဆန္း မဟုတ္ေပ။ ဒုတိယေၿမာက္ဦးေခတ္တြင္ ဘဂၤလား ၁၂ ၿပည္နယ္ကုိ ၿပန္လည္ တုိက္ ခုိက္ သိမ္း ပုိက္ ရာ`၌ စစ္သူၾကီးဓမၼေဇယ်သည္ကုလားၿပည္မွ ကုလား ဘုရင္ႏွင္႔တကြ သုံ႔ပန္းတုိ႔ကုိ ဖမ္းဆီး ခဲ႔ရာတြင္ ကုလား (၁၀၀၀၀) ကုိ ဆင္စာၿမင္း စာရိတ္ အစု၊ကုလား(၂၀၀၀) ကုိ ဝါးခုတ္၊သစ္ခုတ္ အစု၊ ကုလား (၁၀၀၀) ကုိလယ္လုပ္၊ ကုလား(၁၀၀၀၀) ကုိဟင္းသီးဟင္ရြက္၊ငရုတ္၊ၾကက္ သြန္၊ကြမ္း ဆက္အဖြဲ႔ အစု ကုလား (၂၀၀၀) မိဖုရား၊သားေတာ္၊ သမီးေတာ္မ်ား၊ အိမ္ ၌ ေရခပ္၊ထင္းခြဲ၊ ကုလား (၂၀၀၀) ေလးကုိင္းစစ္သည္၊ကုလား (၁၀၀၀) ရက္ကန္းရက္ ၊ကုလား (၁၀၀၀) ယာဥ္ထမ္း၊ ကုလား(၁၀၀၀) ဆားခ်က္၊ ကုလား(၁၀၀၀)ၿမိဳ႔တြင္းၿမဳိ႕ၿပင္အမွဳိက္က်ဳံး၊ သန္ရွင္းေရး စသည္ၿဖင္႔ ကုလားစုစုေပါင္း (၄၇၅၀၀) ဦး ဖမ္းဆီးလာကာတာဝန္ခြဲေဝ အပ္ ႏွင္း ေပးခဲ႔ သည္ဟုေရးသားေဖၚၿပ ထားသည္။(စာ ၂၅၇-၂၅၈)
(ကုိးကား ။ ။ကစၥပနဒီမွ ဓညဝတီသစၥာ – ၂၀၀၈ ခု၊စာေပဗိမာန္ဆုရ စာအုပ္)
(သုတပေဒသာ – ဝိဇၨာ)ဆုရ။ ပထမအၾကိမ္ ထုတ္ေဝသည္႔ခုႏွစ္ ၂၀၁၀ ဇႏၷဝါရီလ။
(စာေရးသူ ကေလာင္အမည္ ေမာင္မုိးယံ ၊ မူရင္းအမည္ ဗုိလ္မွဴးမ်ဳိ႕သန္႔(ၿငိမ္း)။
စာေပဗိမာန္ စာတည္းမွဴးက မွတ္ပုံအမွတ္ ၀၇၄၉၂ ၿဖင္႔ ပုံႏွိပ္၍ မွတ္ပုံတင္အမွတ္ ၀၃၉၁၁ ၿဖင္႔ထုတ္ေဝသည္။)

( 7 )
ရမ္းၿဗဲ ေတာင္ေက်ာင္းဆရာေတာ္ ေရး ရခုိင္ရာဇဝင္သစ္ ပထမအုပ္စတုတၳတြဲ ၊ စာမ်က္ႏွာ ၃၅၁/ ၃၅၂/ ၃၅၃ တုိ႔ တြင္ငႏွလုံမင္း(၁၂၃၄ – ၁၂၃၇)လက္ထက္ ကုလားၿပာည္ကုိစစ္ထုိးရာ သုံ႔ပန္းအၿဖစ္ (၄၇၅၀၀) ဦး ေခၚလာၿပီး မင္းသုံး၊မိဖုရားသုံး၊ မင္းသားသုံး၊ မင္းသမီးသုံး မွဴးမတ္သုံး အတြက္ အသီးသီး အစုႏွင္႔ ခြဲေတာ္မူသည္။ ဤကားဓညဝတီအေရးေတာ္ပုံ`၌ ပါေသာငႏွလုံမင္း အေၾကာင္း တည္းဟု ေရးသားေဖၚၿပထားသည္။
(ရမ္းၿဗဲ ေတာင္ေက်ာင္းဆရာေတာ္ ေရး ရခုိင္ရာဇဝင္သစ္ ပထမအုပ္စတုတၳတြဲ ၊ စာမ်က္ႏွာ ၃၅၁/ ၃၅၂/ ၃၅၃)

( 8 )
Francois Bernier ၏မွတ္တမ္းႏွင္႔ Father Delaunoite ၏ Catholic encyclopedia အရ ၁၆၂၁ မွ ၁၆၂၄ ခုွႏွစ္အတြင္း ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာသူမ်ားမွာ (၄၂၀၀၀) ေလးေသာင္း ႏွစ္ေထာင္ ရွိ သည္ဟု ဆုိ၏ ဆာအာသာဖယ္ယာက ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာသူ ဦးေရးသည္ ရခုိင္ၿပည္ စုစုေပါင္း လူဦး ေရး၏ ၁၅ % ရွိသည္ ဟု ဆုိထားသည္။ ရခုိင္ဘုရင္ ကထုိဖမ္းဆီးယူလာ ေသာလူထဲတြင္ အတတ္ ပညာ ရွင္ ၿဖစ္ သူ ေလးပုံတစ္ပုံ ခန္႔ကုိယူ ထားၿပီး က်န္လူမ်ားကုိ တစ္ဦး လွ်င္ (20 Rs မွ 70 Rs ၿဖင္႔ )ေစ်းတင္ေရာင္း ခ် ခဲ႔သည္။ ထုိဖမ္းဆီးကြ်န္မ်ားကုိ လက္ဖဝါးေဖါက္ၿပီး ၾကိမ္လုံးၿဖင္႔ ခ်ည္ေႏွာင္ကာ ၾကက္၊ငွက္ ကဲ႔ သုိ႔ သေဘၤာ ကုန္တြင္း ထဲ ထည္႔သြင္းၿပီး သယ္ေဆာင္ လာခဲ႔သည္ဟုဆုိ၏။
(Harvey,Outlineof Burmese History Page, 94 )

( 9 )
(က)- မင္းဘာၾကီး ခရစ္၀ကၠရာဇ္(၁၅၃၁ – ၁၅၅၃) ႏွင္႔ မင္းရာဇၾကီးတုိ႔ လက္ထက္ က ေသာင္းထီး ကြ်န္းမွ ကုလားေလးေထာင္စီ ဖမ္းဆီးေခၚလာခဲ႔ေၾကာင္း၊ မင္းရာဇာ ပဲခူးသုိ႔ စစ္ခ်ီခဲ႔ ရာတြင္ ကုလား မြတ္ဆလင္ သူရဲေကာင္း ၅၀၀၀၀ (ငါးေသာင္း)သားေတာ္ အိမ္ေရွ႕ မင္းသား မင္းခ ေမာင္း ပုိေမာ္တင္ ေခ်ာင္း၊ သံလွ်င္ၿမဳိ႔သုိ႔ စစ္ခ်ီေလသည္ဟု ပါရွိသည္။ေမာရစ္ေကာ လစ္ ေရး ဒုတိယတြဲ စာမ်က္ႏွာ ၁၂ တြင္ (ထုိ႔ေၾကာင္းရခုိင္ၿပည္ သည္ ပထမႏွစ္ (၁၀၀၀) အတြင္းကုလားမင္းမ်ားအဆက္ဆက္ အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ႔သည္) ဟူ၍လည္းကာင္း၊စာမ်က္ႏွာ (၁၃) တြင္ ခရစ္ ၉၅၇ ခုွစ္ ေနာက္ပုိင္းတြင္ရခုိင္ရာဇဝင္ စတင္ခဲ႔ေတာသည္ ) ဟု လည္းေကာင္း စံေရႊပု ကဆုိသည္ဟူ၍ လည္းေကာင္း၊ စာမ်က္ႏွာ ၂၁ တြင္ ခရစ္ႏွစ္ ၉၅၇ မတုိင္မီကရခုိင္ၿပည္သည္ ကုလား ၿပည္ တစ္ၿပည္္ၿဖစ္ခဲ႔ သည္ကေတာ မွန္ေပ၏ ဟူ၍ လည္းေကာင္း – စသည္ၿဖင္႔ ေဖၚၿပထားသည္ ။ရခုိင္ၿပည္ကုိ ဟိႏၵဴဘာသာဝင္မ်ားက ေအဒီ ၁ ရာစုမွ ၁၁ ရာစု အထိ ႏွစ္ေပါင္း (၁၀၀၀) ေက်ာ္စုိးမုိး အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ႔သည္ဟု ေရးသားထားသည္။

(ခ) -  အထက္ပါစာအုပ္၏ေနာက္တစ္ေနရာတြင္ တရံေရာအခါ စစ္ေတြကြ်းန္ကုလားတုိ႔ကုိ ဓါးပုိင္ ၾကီး ေသာက္ၾကယ္ က ေခၚ၍ ဆုလာဘ္ေပးေၾကာင္း ၊မင္းမသိအမတ္ ၿမဳိ႕သစ္စား ေရႊသဲ သိေစလွ်င္ ထုိ အေၾကာင္း ကုိေလွ်က္ ထား ေလေသာ္ ဟုပါရွိရာ (ၿပည္႔ရွင္မင္းမဟာရာဇာ လက္ထက္) စစ္ေတြမွာ ထုိစဥ္ ကပင္ ကုလားမြတ္ဆလင္မ်ား ရွိေနေၾကာင္းထင္ရွားေနသည္။
ရခုိင္အမ်ဳိးသားစာေရးဆရာမ်ား၏အထက္ပါမွတ္တမ္းမ်ားအရ ထုိစဥ္က မူဆလင္ ဦးေရ အမ်ား အၿပားရွိသည္ကုိခန္႔မွန္း နဳိင္သည္။ ဤ အရပ္ရပ္ မူဆလင္မ်ားသည္ ရွဴးဂ်ား မင္းသား ၁၆၆၀ ခုႏွစ္ရခုိင္ သုိ႔ခုိလွဳံလာသည္႔ ကာလ ထက္အခ်ိန္ကာလ အားၿဖင္႔ ေစာ ေနသည္ကုိေတြ႕ ရ သည္။ရခုိင္ဘုရငသည္္ ေလးသညေတာ္္ (ကမန္)တပ္ဖြဲ႔ဝင္ ရွားရွဴးဂ်ား မင္းသား ေနာက္ လုိက္မ်ား ထက္ေရွးက်သူမ်ားၿဖစ္ သည္ရခုိင္ေဒသတြင္ ဗုဒၶဘာသာဝင္ တစ္ခ်ဳိ႕အစၥလာမ္ ဘာသာ သုိ႔ကူးေၿပာင္းခဲ႔သည္ဟုဓညဝတီဆရာ ေတာ္ ဦးညာဏ၏ရခုိင္ရာဇဝင္ဒုတိယတြဲ စာမ်က္ႏွာ (၁၆၁- ၁၆၂) `၌လည္း ေကာင္း၊ ဦးၾကည္ ၿမန္မာ သမုိင္း စာမ်က္ႏွာ (၁၆၀ )`၌လည္းေကာင္း ဦးလွထြန္းၿဖဴ ၏ ေငြစကားရည္လုပြဲ စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ (၄၇) တြင္ လည္း ေကာင္းေရးသား ေဖၚၿပထားသည္ ကုိေတြ႔ရွိရသည္။

( 10 )
Maurice Collis ေရးေသာ The Land Of the Great Image အား ဦးလွဒင္က ေရႊရတနာ ေၿမ အမည္ၿဖင္ၿပန္ ဆုိ ေရးသာဘာသာၿပန္ဆုရစာအုပ္၏ စာမ်က္ႏွာ (၁၉၁) တြင္ ေအဒီ ၆၃၀ ခုႏွစ္ က ရခုိင္္ၿပည္ သည္ အိႏၵိယနဳိင္ငံအတြင္း ပါဝင္ခဲ႔၍ ေနထုိင္ေသာလူမ်ဳိးမ်ားမွလည္း ဘဂၤလား ၿပည္ မွလူမ်ဳိး မ်ား ႏွင္႔အသြင္ တူၾက သည္။ ထုိနည္းတူဟိႏၵဴ ဗုဒၶဘာသာႏွင္႔ဗုဒၶဘာသာ ႏွစ္မ်ဳိး စလုံးၿပဳိင္တူထြန္းကားခ႔ဲ သည္႔အေထာက္ အ ထား မ်ား ရွိသည္ဟုေဖၚၿပသည္။အိႏၵိယ တုိက္ ငယ္တြင္အထူးသၿဖင္႔ပါကိစၥတန္ႏွင္႔ဘဂၤလားနယ္တြင္ ဟိႏၵဴဘာသာဝင္ အမ်ားစုသည္ အစၥလာမ္ဘာသာ သုိ႔ကူးေၿပာင္းကုိးကြယ္ရာဘဂၤလားၿပည္နယ္ႏွင္ဆက္စပ္လ်က္ရွိေသာရခုိင္ၿပည္`၌လည္းေၿမာက္ပုိင္း`၌လည္းရခုိင္လူမ်ဳိးဟိႏၵဴဘာသာဝင္အမ်ားစုမွာအစၥဘာသာသုိ႔ကူးေၿပာင္းကုိး ကြယ္ လာၾကသည္။ ထုိသူမ်ားမွာရုိဟင္ဂ်ာမ်ားၿဖစ္သည္။ တစ္ခ်ိန္ကၿပည္သည္ ဘဂၤလားသစၥာေတာ္ ခံအၿဖစ္ လည္းေကာင္း၊ ဘဂၤလား(၁၂)ၿမဳိ႔ေခၚ ဘဂၤလား ေဒသ သည္ရခုိင္ ၿပည္၏ အင္ပါယာ အၿဖစ္ သုိ႔လည္းေကာင္း အၿပန္အလွန္က်ေရာက္ ခဲ႔ၾကေၾကာင္း History Of Burma ႏွင္႔သမုိင္းစာအုပ္မ်ား တြင္ေဖၚၿပထား သည္ကုိေတြ႔ရသည္။
( 11 )
(က)-  ၁၄၀၄-ခု ေလးၿမိဳ႕ေခတ္၌ မင္းေစာမြန္ ဘုရင္လက္ထက္ ရခိုင့္ဘုရင့္ႏိုင္ငံေတာ္ကိုဗမာ ဘုရင္ သိမ္း ပိုက္သျဖင့္ ရခိုင္ဘုရင္ မင္းေစာမြန္သည္ ဘဂၤလားေဒသ ရွိ ေဂါလ္ေဒသသို႔ ထြက္ေျပး တိမ္းေရွာင္ ခဲ့ရသည္။ ေဂါလ္ကေကာင္း မြန္စြာ လက္ခံခဲ့သည္။ ဘဂၤလား ေဂါလ္ ဆူလတန္ ဘုရင္၏ အကူအညီျဖင့္ ရခိုင္ထီးနန္းကို အရယူခဲ့ရသည္။ ေအဒီ ၁၄၃၀-တြင္ ေျမာက္ဦးၿမိဳ႕ တည္ ၍ ေျမာက္ ဦးေခတ္ ကို စတင္ တည္ေထာင္ခဲ့ပါသည္။

(ခ) – ေျမာက္ဦးေခတ္တြင္ ရခိုင့္ တပ္မေတာ္၌ အာရဗ္မွစစ္ သည္ေတာ္မ်ား၊ ဥေရာပ မွ ေပၚတူဂီမ်ားႏွင့္ ဂ်ပန္တို႔ပါ အမႈေတာ္ တမ္းခဲ့သည္ကိုေတြ႔ရွိရ သည္။ ယင္းအာရပ္မွစစ္ သည္ေတာ္ မ်ိဳးဆက္ အမ်ားစုမွာ သံတြဲ၊ ရမ္းၿဗဲ ကြၽန္းႏွင့္ ေျမာက္ဦးၿမိဳ႕ပတ္၀န္း က်င္တြင္ ေနထိုင္ၾက ပါသည္။ ယင္းတို႔ကို ရခိုင္တို႔က ကမန္ဟု ေခၚေ၀ၚၿပီး ရခိုင္ျပည္၌ တိုင္းရင္း သား မ်ိဳးႏြယ္စု အျဖစ္အသိ အမွတ္ျပဳ ထား ပါသည္။ယင္းမူဆလင္ ဘာသာ၀င္ ကမန္တို႔ သည္ ရခိုင္ျပည္ ၌ ျပႆနာ ဖန္တီးျခင္း၊ ရခိုင္တို႔ႏွင့္ ဘာသာေရး အဓိကရုဏ္း၊ လူမ်ိဳးေရးအဓိက ရုဏ္း ဖန္တီးျခင္းမ်ိဳးကို လံုး၀ျပဳ လုပ္ျခင္း မရွိဘဲ၊ ရခိုင္ျပည္ ႏွင့္ရခိုင္ လူမ်ိဳး အေပၚ သစၥာ ရွိရွိျဖင့္ ရခိုင္တို႔ႏွင့္ ေအးအတူပူအမွ် ၿငိမ္းခ်မ္း စြာ ေနထိုင္ လာခဲ့ၾကေသာ ကမန္ လူမ်ိဳး တစ္မ်ိဳးမ်ားရွိသကဲ့သို႔ အထက္တြင္ ေဖၚၿပခဲ႔ေသာ ဗုဒၶဘာသာမွ အစၥလာမ္ ဘာသာသုိ႔ ကးူေၿပာင္းကုိးကြယ္ၾကေသာလူတစ္စု လည္းရွိ ေနေသးသည္။

(ဂ)-  ၿမန္မာႏိုင္ငံအတြင္း အစၥလာမ္ဘာသာ ျပန္႔ႏွံ႔ပုံကုိ ေလ့လာခဲ့ရာ ေအဒီ ၈-ရာစုႏွင့္ ၁၆-ရာစု အတြင္း ပါ႐ွန္းႏွင့္ အာရဗ္္သေဘၤာမ်ား ေရေၾကာင္းသြားလာျခင္းသည္ အေ႔႐ွဖ်ား ပင္လယ္ မ်ား တြင္ပင္ လယ္မ်ားတြင္ လႊမ္းမုိး ခဲ့သည္။ ၎ျပင္ ျမန္ မာႏိုင္ငံ၏ ေရာင္း၀ယ္ ေရးစခန္း မ်ားသုိ႔ လည္း ပါ႐ွန္ႏွင့္ အာရဗ္ကုန္သည္တုိ႔ အေျခ ခ် ေနထိုင္ခဲ့ သည္။
(ဃ)-  ေအဒီ ၁၆၆၀ တြင္အိႏၵိယ ျပည္ ၌ ႐ွာဂ်ဟန္ ဘုရင္ ကြယ္လြန္ခဲ့ရာ သားေတာ္ ႐ွာ႐ႈဂ်ာ သည္ ေနာင္ေတာ္ ၾသရန္အဇစ္ႏွင့္နန္းလုခဲ့ရာ အေရးနိမ့္သျဖင့္ ရခိုင္ဘုရင္ စႏၵသုဓမၼမင္း (၁၆၅၂-၁၆၈၄) ထံ အကူအညီေတာင္း ခုိ၀င္လာခဲ့သည္။စႏၵသုဓမၼ မင္းအား ကတိ မတည္ ဟုဆုိရာ ႐ွာ႐ႈဂ်ာက ပုန္ကန္ ခဲ့ရာ ႐ွား႐ႈဂ်ား က်ဆုံးခဲ့ၿပီး သူ၏ အေျခြအရံမ်ား ကမန္(ေလး သည္ေတာ္)တုိ႔အား ရခိုင္ ဘုရင္၏ကုိယ္ရံေတာ္ တပ္ဖြဲ႕ ခန္႔ထားခဲ့သည္။

(င)- စႏၵ၀ိဇယ (၁၇၁၀-၁၇၃၁)လက္ထက္က်မွ ထုိကမန္တုိ႔အား ႏွိပ္ကြပ္ခဲ့သည္။ မ်ားစြာ ေသာ ကမန္ တုိ႔အား ရမ္းၿဗဲကၽြန္း၊စစ္ေတြအနီး သင္းဂနက္၊ သာယာကုန္းေက်း႐ြာမ်ားသုိ႔ ပုိ႔ထားခဲ့သည္။ ရခိုင္ ျပည္နယ္ ကမန ္မြတ္ စလင္မ္ တုိ႔အျပင္ စစ္ေတြၿမိဳ႕ အေ႔႐ွပိုင္းေဒသမ်ား၊ ရမ္းၿဗဲကၽြန္းႏွင့္ သံတြဲ တစ္၀ိုက္တြင္ တုိင္းရင္းသားျဖစ္ၾက ေသာ အစၥလာမ္ဘာသာ ကုိးကြယ္သည့္ ရခိုင္မ်ား အႏွံ႔အျပား႐ွိေနသည္။

(စ) – ၁၅၃၉ ေအဒီတြင္ တပင္ေ႐ႊထီး ပဲခူးကုိ တိုက္ခိုက္ခဲ့စဥ္ ၁၅၉၉ ေအဒီတြင္ ေတာင္ငူ ဘုရင္ ပဲခူးကုိ တိုက္ ခိုက္ခဲ့စဥ္တြင္ဖမ္းဆီးရမိေသာ မြတ္စလင္မ္မ်ား ေအဒီ – ၁၅၄၇ ီတြင္ တပင္ေရႊထီး ၿမိဳ႕ေဟာင္းၿမိဳ႕ ကုိ ၀င္တိုက္ ခဲ့စဥ္ ႏွင့္၁၇၀၇ ေအဒီတြင္စေနမင္း၏အရာ႐ွိ မ်ား သံတြဲကုိ တုိက္ခိုက္ ခဲ့စဥ္ ဖမ္းဆီးရမိခဲ့ ေသာ မြတ္စလင္မ္မ်ား၊ ၁၆၁၃ ေအဒီတြင္ အေနာက္ဘက္လြန္မင္း သန္လ်င္ကုိ တိုက္ခိုက္ခဲ့ စဥ္ သန္ လ်င္ၿမိဳ႕ က်ၿပီးစအခါ ဒီဗရစ္တုိ ၏ ေနာက္လိုက္မြတ္စလင္မ်ား (သုိ႔မဟုတ္) စစ္ပြဲၿပီး စ အခ်ိန္ေနွာင္းမွ ေရာက္ ႐ွိလာေသာ သေဘၤာ မ်ားမမြတ္စလင္ မ်ားအား ေ႐ႊဘုိခ႐ိုင္၊ ေျမဒူး၊ စစ္ကိုင္းခ႐ိုင္၊ ပင္းယႏွင့္ ခံလူး၌ လည္းေကာင္း၊ ေက်ာက္ဆည္ခ႐ိုင္ လက္ပံ၌ လည္း ေကာင္း၊ ရမည္းသင္းခ႐ိုင္ယင္းေတာ္ တုိ႔၌လည္းေကာင္း ေနရာခ်ထားခဲ့ ေၾကာင္းေတြ႕ရသည္။

(ဆ) – ဘုိးေတာ္ဘုရားလက္ထက္ ျမန္မာသကၠရာဇ္ ၁၁၆၃-ခုႏွစ္ (၁၈၀၁ ေအဒီ) နယုန္ လျပည့္ေက်ာ္ ၂-ရက္တြင္ ေ႐ႊတိုက္ပုရပိုက္မွ ေက်ာက္တစ္လုံးကုိ ဗုိလ္မင္းရဲလွ ေက်ာ္ထင္ ေရးကူးေသာ စစ္တမ္း တြင္ ျမန္မာ သကၠရာဇ္ ၁၀၆၀ မွ ၁၀၇၆ အထိ နန္းစံေသာ အင္း၀ စေနမင္း လက္ထက္တြင္ ရခိုင္ ဘက္မွ ၀င္ ေရာက္ လာေသာမြတ္စလင္ ၃၀၀၀ ေက်ာ္အား ျမန္မာ သကၠရာဇ္ ၁၀၇၀ (၁၇၀၉ ေအဒီ)တြင္ ေအာက္ ေဖာ္ျပပါ ၁၂-ေနရာ ၌ ေနရာခ်ထားခဲ့ ေၾကာင္းေတြ႕ရသည္။
(၁) ေတာင္ငူ (၂) ရမည္းသင္း (၃) ေညာင္ရမ္း (၄) ယင္းေတာ္ (၅) မိတၳီလာ (၆) ပင္းတလဲ (၇) တဘက္ဆြဲ (၈) ေဘာဓိ(၉)သာစည္ (၁၀) စည္ပုတၱရာ (၁၁) ေျမဒူး (၁၂) ဒီပဲယင္း စသည္တုိ႔ တြင္ ျဖစ္သည္။အ ထက္ ေဖာ္ျပ ပါ အတုိင္း အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္တုိ႔သည္ အာရဗ္သေဘၤာမ်ားပ်က္၍ ၀င္ေရာက္ေန ထိုင္ခဲ့ျခင္းျဖင့္ လည္းေကာင္း၊ အာရဗ္ပါ႐ွန္ကုန္သည္မ်ားကူးသန္း ေရာင္း၀ယ္ ေရး စခန္း မ်ား ဖြင့္လွစ္ခဲ့ျခင္းျဖင့္လည္း ေကာင္း၊ ေရၾကည္ရာ ျမက္ႏုရာ သုိ႔ ေ႔႐ႊေျပာင္းေနထိုင္ခဲ့ျခင္းျဖင့္ လည္းေကာင္း ပ်ံ႕ႏွံ႔လာခဲ့ေၾကာင္း သိ႐ွိရသည္။(နဝတ-ဦးစီးထုတ္ေဝေသာသာ သနာေရာထြန္းေစဖုိ႔ – စာအုပ္စာမ်က္ႏွာ ၆၇ )

( 12)
ရခုိင္ဘုရင္မ်ားသည္ ဗုဒၶဘာသာ ၊ အစၥလာမ္ဘာသာ ၊မကြဲၿခားဘဲမွ်မွ်တတအုပ္ခ်ဳပ္ၿခင္း၊ ဘာသာေရးလြပ္လတ္ ခြင္႔ေပးၿခင္း ၊ဘုရင္ကုိယ္တုိင္ တုိင္းၿပည္စည္းလုံးေရးအတြက္ အစၥလာမ္ အမည္ဘြဲ႔ ကုိခံယူၿခင္း ေရွးရခုိင္ ဘုရင္မ်ား၏ အေၿမာ္အၿမင္ၾကီးမားပုံကုိစံနမူနာ ယူစရာၿဖစ္ သည္ ဟု ဦးၾကည္(B.A )ေရးၿမန္မာရာဇဝင္သိမွတ္ဖြယ္ရာအၿဖာၿဖာ ကုိ ကုိးကား ၍တုိင္းရင္း သား လူမ်ဳိးစု သတင္လႊာက ေရသားေဖၚၿပထားသည္။

( 13 )
စႏၵသုဓမၼရာဇမင္း(၁၆၅၂-၁၆၈၄) လက္ထက္တြင္ အိႏၵိယ မဂုိဧကရာဇ္ ရွဂ်ီဟန္၏ ဒုတိယသား ေတာ္ ရွားရွဴးဂ်ားႏ်င္႔ အတူ ေနာက္ လုိက္အင္အား(၃၀၀) ႏွင္႔ ၁၆၆၀ ၿပည္႔ ရခုိင္ၿပည္သုိ႔ဝင္ေရာက္ ခုိလွဳံေၾကာင္း ရခုိင္ သမုိင္း၊ၿမန္မာ သမုိင္း၊ကမာၻ႔ သမုိင္း တုိ႕တြင္ ေတြ႔ရွိရသည္။
(14 )
၁၆၆၈ ခုႏွစ္ ေၿမာက္ဦးၿမဳိ႔တြင္ ရွားရွဴးဂ်ားဗလီၾကီးကုိ တည္ေဆာက္ထားသည္ကုိ ယေန႔တုိင္ ေတြ႔ၿမင္ရေသာ ေရွးေခ တ္ ကပင္မြတ္ဆလင္မ်ား ရွိေနေၾကာင္းသမုိင္း အေထာက္ၿဖစ္သည္။( အမွတ္စဥ္ – ၅၆ – ကု္ ရွဳ )

(15)
ရခုိင္ သမုိင္ဆရာဦးစံေရႊပုက ဘဂၤလားေဒရွ္ ႏွင္႔ ရခုိင္ေဒသသည္ နယ္စပ္ခ်င္းဆက္ စပ္ေန၍ ရခုိင္ဘက္တြင္ အစၥလာမ္ သာရွိေနၿခင္းကုိ သံသယပြါးမရွိဟုသုံးသပ္ေဖၚၿပထားသည္။
(16)
AD  ၇၀၀ ေက်ာ္မွာ ရခုိင္ၿပည္ရမ္းၿဗဲ(ရမၼာဝတီ) ကြ်န္းတဝုိက္ အာရဗ္သေဘာၤမ်ား ေလမုန္ တုိင္းၿပီးပ်က္စီးသြားရာ အာရဗ္ၽြါတ္ဆလင္မ်ားသည္ ရမ္းၿဗဲ ကြ်န္းအေၿခခ် ေနခဲ႔သည္ ေဖၚၿပသည္။ (၁၉၅၇ ခုႏွစ္ ထုတ္ Burmese GezetteerVol. 1 , District- P-19)

(17)
ကဝိႆရ ဘိ သီရိဝရ အဂၢမဟာ ဓမၼရာဇဝိရာဇ္ ဂုရု ရခုိင္ဆရာေတာ္ဘုရား ၿပဳစုေရးသားေသာ ဓညဝတီ အေရးေတာ္ ပုံစာအုပ္တြင္ မူႆလံလူမ်ဳိးဆုိၿပီး ယခုအေခၚ မူဆလ္မံ ၊ ( ဆ ) ေနရာတြင္ ( ႆ ) ေရးသားထားေၾကာင္းေတြ႔ရသည္။ ၁၉၃၉ ခုႏွစ္ ဇူလုိင္၊ ပထမအၾကိမ္ ပုံႏွိပ္ထုတ္ေဝေသာ ဆရာဘုိးခ်ယ္ (ဆရာခ်ယ္၊ပါတီဒီမုိ ကေရစ အေထြေထြေရြးေကာက္ ပြဲ ေကာ္မရွင္အဖြဲ႔ဝင္) ေရးေသာ ဗမာမြတ္ ဆလင္ တုိ႔၏ ေရွးေဟာင္အတၳဳပၸတၱိ စာအုပ္ စာမ်က္ ႏွာ (၁၆) တြင္၁၈၇၉ ခုႏွစ္ ထုတ္ၿဗိတိသွ်ေဂတိယ အရရမ္းၿဇဲကြ်န္းအနီး`၌ပ်က္စီးေသာ အာရဗ္ သေဘာၤသား မြတ္ဆလင္မ်ား ထုိအခ်ိန္မွစ၍ ရမ္းၿဗဲကြ်န္းတြင္ အတည္တက် ေနထုိင္ေဖၚၿပထားသည္။
(18)
ၿမန္မာနဳိင္ငံေရွးေဟာင္းသုေတသနမွဴး ဂ်ာမန္လူမ်ဳိးပညာရွင္ ရန္ကုန္ေကာလိပ္ပါေမာကၡ အာမိလ္ ဖုိခင္ဖါ( Emil Forchamfer )၏ ရခုိင္ေရွးေဟာင္ လက္ရာအစီရင္ခံစာ(၁၈၉၂)ခုႏွစ္ ၊ ဓါတ္ပုံ ၆၈ (၄၂) ၊ စာမ်က္ၽႏွာ ၆၀`၌ထင္ရွားၾကီး က်ယ္ေသာ မြတ္ဆလင္သူေတာ္စင္ ဗုေဒၵါေရ ေအာ္လီယာ(Budder Auliah )ကုိရည္မွန္းၿပီး ဗုေဒါရ္မုကာန္(စစ္ေတြ) အားခရစ္ႏွစ္ ၁၇၅၆ ခုႏွစ္တြင္ တည္ေဆာက္ ထားသည္။
(19)

(က)
ရခုိင္ဒုတိယအေရးပုိင္ Deputy Commissioner Col: Nelson Devies ၏မွတ္တမ္းအရ ၁၇၃၆ ခုႏွစ္ တြင္စစ္တေကာင္း မွစစ္ေတြသုိ႔ မာနိခ်္ ႏွင္႔က်န္ညီေနာင္ ေရာက္ရွိေၾကာင္းကုိ ေဖၚၿပ ထား သည္ ။
(ခ) – ၁၆၆၈ ခုႏွစ္ မင္းၿပားၿမဳိ႔နယ္ ၊ပန္ေၿမာင္းရြာတြင္  အာေလာင္မ္ ေလာန္ကာ ဗလီ ၊ ကန္ၾကီ (၁၂) ရြာ ကုိတည္ေဆာက္ ထားေၾကာင္း ေတြ႔ရသည္။(ရုပ္ရွင္ေတးကဗ်ာ ရသ စုံ မဂၢဇင္း ၊ သန္းထြန္း(သမုိင္းပညာရွင္)
(20)
၁၆၆၈ ခု၊ႏွစ္ မင္းၿပားၿမဳိ႕နယ္၊ပန္းေၿမာင္းရြာတြင္ အာေလာင္မ္ ေလာန္ကာဗလီ ၊ကန္ၾကီး (၁၂) ရြာကုိတည္ေဆာက္ ထားေတြ႕ ရသည္။
(21)
အစၥလာမ္ဘာသာသည္ ျမန္မာနိုင္ငံသို့ ပုဂံေခတ္အေစာပိုင္း ကာလကပင္ေရာက္ရိွခဲ့သည္။ ‘အစၥလာမ္ ဘာသာသည္ ခရစ္ယာန္ထက္ေစာျပီး ျမန္မာျပည္သို့ ေရာက္ရိွခဲ့သည္ဟု ယူဆနဳိိင္ ္သည္။ ပုဂံ ေက်ာက္ စာ အခ်ိဳ႕တြင္ ”ပန္သိယ္”” ပ သည္” ဟုေရးသားထား သျဖင့္ ပုဂံေခတ္ ကပင္ အစၥလာမ္ ဘာသာ၀င္ မ်ားရိွလိမ့္မည္ဟု ဆိုနိုင္ေပသည္။
[ေဒၚတင့္စိန္၊ကုန္းေဘာင္ေခတ္ယဥ္ေက်းမႈနိဒါန္း၊ တကၠသိုလ္ပညာ ပေဒသာ စာေစာင္၊ ရန္ကုန္၊ တကၠသိုလ္ မ်ားပံုနိွပ္တိုက္၊ အတဲြ၃၊အပိုင္း၄၊စာ-၇၅၊၁၉၇၃၊ဇူလိုင္။]

(22)
ထိုအဆိုကို ခိုင္မာေစသည့္ အေထာက္အထားတစ္ရပ္ကိုလည္း ဤသို့ေတြ႔ရိွရပါ သည္။ ‘ပုဂံေခတ္၏ အေစာပိုင္းကာလ ပိတ္သံုမင္း(ေအဒီ ၆၅၂-၆၆၀)လက္ထက္တြင္ အာရပ္လူမ်ိဳး ကုန္သည္ တို့သည္ သထံု၊ မုတၱမအစရိွေသာ ဆိပ္ကမ္း ျမိဳ႕မ်ားသို့ေရာက္ရိွလာခဲ့ၾကသည္။ အာရပ္သေဘၤာ မ်ား သည္ အေနာက္ဘက္ မဒဂတ္စကားကြ်န္းမွ အေရွ့ အိႏိၵယ ကြ်န္းစုမ်ားနွင့္ တရုတ္ျပည္အထိ သြားလာ လ်က္ ျမန္မာ ျပည္သို့လည္း ၀င္ထြက္ျခင္းျပဳခဲ့ၾကသည္။
[ဦးၾကည္ (ဘီေအ) ရာဇ၀င္ဂုဏ္ထူး၊ ျမန္မာရာဇ၀င္သိအပ္ဖြယ္ရာအျဖာျဖာ၊ စာ-၈၁-၈၃၊ မနၱေလး၊ပိဋကတ္ေတာ္ျပန့္ ပြားေရး၊၁၉၅၀။]
(23)
(က)-  ပုဂံေခတ္တြင္ ျမန္မာမႈျပဳ အစၥလာမ္စာေပဟူ၍ သီးျခားမေတြ႔ရပါ။ ျမန္မာနိုင္ငံသို့ အစၥလာမ္ သာသနာသည္ ပုဂံေခတ္ ကပင္ စတင္ေရာက္ရိွေနျပီ ျဖစ္ေသာေၾကာင့္ အစၥလာမ္စာေပမ်ား လည္း ေရာက္ရိွလာနိုင္သည္။ ပုဂံေခတ္ ျမန္မာစာေပ တြင္’ေက်ာက္စာ ‘ မ်ားကိုသာ အမ်ား ဆံုးေတြ႔ရသည္။ ကမၻာေပၚတြင္ ေက်ာက္စာေရး ထိုးသည့္ အေလ့ အထကို အီဂ်စ္လူမ်ိဳးမ်ားက စတင္သည္။ အီဂ်စ္နွင့္အျခားေျမထဲပင္လယ္ေဒသ မ်ားတြင္ ေတြ႔ရ သည့္ ေက်ာက္စာမ်ားမွာ ေရွးအက်ဆံုးျဖစ္သည္။ ပုဂံေခတ္၌ပင္ အရဗီဘာသာနွင့္ ေရးထိုး ထားေသာ ေက်ာက္စာ မ်ားရိွသည္ ဟု သိရိွသည္။( အမွတ္စဥ္ -၂၁ – ကုိၾကည္႔ )

(ခ)-  ၁၉၆၉ ခုနွစ္ကစစ္ေတြခရိုင္ ျမိဳ႕ေဟာင္းျမိဳ႕(ေျမာက္ဦးျမိဳ႕)နန္းရာကုန္း အေရွ့ဘက္ သရက္အုပ္ ရြာမွရေသာ အလ်ား၃ေပခဲြ၊အနံ ၂ေပ၊ စာေၾကာင္းေရ ၈ ေၾကာင္းပါ သည့္ေရွး ေဟာင္းပါရွားနွင့္ အူရ္ဒူဘာသာစာ   ေရာျပြန္းေရးထိုးထားေသာ ေက်ာက္စာတစ္ခ်ပ္ကို ေတြ႔ရ သည္။ ေရွးရခိုင္ မင္း လက္ထက္က ေရႊခိ်န္ ၂၃တန္ ပိႆာ ၁၄၂၉၁ ကို ျမႈပ္နံွ သည့္အခါ ေရးထိုးခဲ့သည့္ ေက်ာက္စာဟု သိရသည္။
(၂၉-၁၁-၆၉ ေန့ထုတ္ ဗိုလ္တေထာင္သတင္းစာ စာ-၅)ထိုအခ်က္ ကို အေထာက္ အထားၿပဳ၍ ျမန္မာနိုင္ငံ ၌ ေရွးေခတ္ဘုရင္မင္းမ်ား အုပ္စိုးစဥ္က အရဗီ၊ ပါရွား၊ အူရဒူေက်ာက္ စာမ်ားရိွလိမ့္မည္ဟု ခန့္မွန္း နိုင္သည္။
(24)
ပုဂံေက်ာက္စာအခ်ိဳ႕တြင္ ပသီ၊ ပန္းေသး ဟူေသာ ေ၀ါဟာရမ်ားကိုေတြ႔ရသည္။ သာဓက အားျဖင့္ ‘သီၼ ျမက္ရ ပသီ’သကၠရာဇ္ ၅၈၅ခုထိုး၊ မင္းအနနၱသူ (ေလးမ်က္နွာဘုရား) ေက်ာက္ စာ ေၾကာင္းေရ ၃၉-၄၀)’ငီ င ာ ပန္သိယ္ ၁’ သကၠရာဇ္၆၀၄ ခုထိုး၊ ေညာင္ရမ္းမင္းၾကီးသမီး (အိမ္ရာေက်ာင္းေက်ာက္စာ) ေတာင္ဖက္ေက်ာက္ခ်ပ္၊ စာေၾကာင္းေရ ၅) တို့ျဖစ္သည္။ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္မ်ားကို ရည္ညႊန္း ေခၚဆိုသည့္ လူမ်ိဳးအေခၚအေ၀ၚမ်ားကို ေက်ာက္စာ မ်ားတြင္ ေတြ႔ရိွရသည္ကိုအေထာက္အထားျပ၍ အစၥလာမ္ဘာသာသည္ ျမန္မာနိုင္ငံသို့ ပုဂံေခတ္ကပင္ စတင္ေရာက္ရိွေနျပီဟု အခိုင္အမာ ဆိုနိုင္ ပါသည္။ ေပ၊ ပုရပိုက္တို့ကို စာေရးကိရိယာအျဖစ္ ပုဂံေခတ္ကပင္ စတင္အသံုးျပဳခဲ့မည္ဟု ယံုၾကည္ ရေသာေၾကာင့္ ေပ၊ ပုရပိုက္တြင္ေရးသား ထားေသာ စာေပမ်ားရိွေကာင္း ရိွနိုင္ မည္ျဖစ္ ေသာ္လည္း ရွာေဖြရန္ ခဲယဥ္းေနပါသည္။ ထို့ေၾကာင့္ပုဂံေခတ္တြင္ ျမန္မာမူျပဳအစၥလာမ္စာေပ မရိွဟု ယတိျပတ္ မဆိုသာပါ။
(25)
ကုန္းေဘာင္ေခတ္ (ေအဒီ ၁၇၂၅-၁၈၈၅)တြင္ အစၥလာမ္စာေပ အေျမာက္အျမား ေတြ႔ရိွရ သည္။ ကုန္းေဘာင္ေခတ္တြင္ က်မ္းေတာ္ျမတ္ကုရ္အာန္အား ျမန္မာဘာသာျပန္ဆိုမႈကို စတင္ေတြ႔ရိွရသည္။ က်မ္းျမတ္ ကုရ္အာန္သည္ ကမၻာ့ကုလသမဂၢ ယူနက္စကို အတြင္းေရးမွူး မ်ား အဖြဲ႔ခ်ဳပ္က ထုတ္ျပန္ ထားေသာ နိုင္ငံတကာစာေပ၌ အေက်ာ္ၾကားအထင္ရွားဆံုး စာအုပ္(၁၀၀)စာရင္း အရ ဘာသာ ေရးက႑၌တစ္အုပ္အပါအ၀င္ျဖစ္သည့္ ကမၻာ့ဂနၳ၀င္ စာေပ က်မ္းတစ္ဆူျဖစ္ပါသည္။[ေမာင္ဆုရွင္၊ ဂနၳ၀င္စာေပဟူသည္၊ ဂနၳ၀င္စာေပစာတမ္းမ်ား (ပထမတဲြ)၊ စာ-၉၅၊ ရန္ကုန္၊ စာေပဗိမာန္၊၁၉၉၁]

(26)
ကုန္းေဘာင္ေခတ္ဦးပိုင္းမွာ ကိုရမ္က်မ္းကို ျမန္မာဘာသာ မျပန္ဆိုရေသး လို႔ အာေရဗ် ဘာသာ နဲ့ဖတ္နိုင္ေအာင္ သင္ေပးတယ္။ ေနာက္ပိုင္းမွာ ျမန္မာဘာသာနဲ့ ျပန္ဆိုေစခဲ့တယ္။”[တတိယနွစ္ ၀ိဇၨာသင္တန္း (သမိုင္းသာမန္) သမိုင္း ဘာသာ ပို့ခ်ခ်က္မ်ား၊ စာ-၃၇၊ ျမန္မာနိုင္ငံသမိုင္း သင္ရိုး အမွတ္(၃၀၃)အတဲြ(၂)၊ တကၠသိုလ္စာေပး စာယူသင္တန္း၊ စာစဥ္ (၁၁၅) ၁၉၈၇၊ စက္တင္ဘာ]
ထို့ေၾကာင့္ ကုန္းေဘာင္ေခတ္ဦးပိုင္းအထိ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္မ်ားသည္ က်မ္းျမတ္ ကုရ္အာန္ကို အရဗီ ဘာသာနွင့္ ပင္ ေလ့လာခဲ့ၾကသည္ဟု ယူဆနိုင္ပါသည္။ ကုန္းေဘာင္ေခတ္ အမရပူရျမိဳ႕တည္ နန္းတည္ဘိုးေတာ္ ဘုရား ဗဒံုမင္း (သကၠရာဇ္ ၁၁၄၃-၁၁၈၀)လက္ထက္တြင္ က်မ္းျမတ္ကုရ္အာန္ ျမန္မာျပန္ဆိုမႈကိုစတင္ ေတြ႔ရိွရသည္။ ဘာသာျပန္ ဆိုသူ ပညာရိွၾကီးမွာ ေရႊေတာင္သာဂသူ ဆရာၾကီးဦးနုျဖစ္သည္။
(27)
သံေတာ္ဦးတင္လႊာက်မ္းမွာ သကၠရာဇ္ ၁၁၇၈ ခုနွစ္တြင္ ဘိုးေတာ္ ဗဒံုမင္းထံတင္သြင္းေသာ က်မ္း ျဖစ္သည္။ ဘိုးေတာ္ဘုရား(၁၁၄၃-၁၁၈၀)ခုလက္ထက္တြင္ သာသနာေပါင္းစံုနွင့္ စပ္လ်ဥ္း ၍ ဘုရင္ဧကရာဇ္က စူးစမ္းေမးျမန္းေလ့ လာေတာ္မူရာတြင္ အစၥလာမ္သာသနာ အတြက္ ဦးနုက ေရးသား တင္ ဆက္ေသာ အစၥလာမ္ သာသနာေလွ်ာက္စာတမ္း ပင္ျဖစ္ေပ သည္။ [သံေတာ္ဦးတင္လႊာက်မ္း၊ ေဇယ်ေက်ာ္ထင္ ဗိုလ္မွူးဘရွင္ ၏က်မ္းဦး စကား၊ စာ-(ဈ)၊ အစၥလာမ္စာ ပံုနိွပ္တိုက္၊ ရန္ကုန္၊ ၁၉၆၀]
(28)
မြတ္စလင္ မ်ားျမန္မာႏိုင္ငံသို႕ အဦးဆုံးေရာက္ရွိသည့္ ေနရာႏွင့္ ကာလ မွာ ပထမျမန္မာႏိုင္ငံ ေတာ္ ၾကီး ျဖစ္သည့္ ပုဂံေခတ္ခရစ္သကရာဇ္ ၁၀၄၄ ခု ဟု ျမန္မာ့ရာဇဝင္မ်ားတြင္ မွတ္တမ္း တင္ထား သည္။ ဗ်တ္ဝိ ႏွင့္ ဗ်တၱ ဟု အမည္ရ ေသာ ဗ်တ္မ်ိဳးႏြယ္ဝင္ အာရပ္ သေဘၤာသား ႏွစ္ဦး သည္ ၎တို႕စီးနင္းလာေသာ သေဘၤာပ်က္ရာမွ ပ်ဥ္ခ်ပ္တစ္ခ်ပ္ ကို အမွီျပဳ၍ သထုံအနီးရွိ ျမန္မာ ႏိုင္ငံ ကမ္းေျခ တစ္ခုသို႕ေရာက္ရွိခဲ့သည္။
Ref : (“The Muslims of Burma” A study of a minority Group, by Moshe Yegar, 1972, Otto Harrassowitz. Wiesbaden, page 2, paragraph 3, line 1,2&3 )
(29)
အေနာ္ရထာမင္းၾကီး (ခရစ္ ၁၀၄၄-၁၀၇၇) လက္ထက္ တြင္ ျမန္မာမြတ္စလင္ စစ္သည္ ေတာ္မ်ားႏွင့္ကိုယ္ရံေတာ္ သက္ေတာ္ေစာင့္ တပ္မ်ားလည္း ရွိခဲ့သည္။ မင္းၾကီးစြာေစာ္ကဲ နန္းစံ အုပ္ခ်ဳပ္ေသာ မြန္(တလိုင္း) တို႕ ၏ ျမိဳ႕ေတာ္မုတၱမျမိဳ႕ အား အေနာ္ရထာမင္းၾကီး စစ္ျပဳတိုက္ခိုက္စဥ္ မြတ္စလင္ စစ္တပ္အရာရွိ ႏွစ္ဦးသည္ အလြန္ ျပင္းျပင္းထန္ထန္ ခုခံ ကာကြယ္ ခဲ့သည္။(Luce & Tin 1960, pp. 80-81)
(30)
ေတာင္ျပဳန္းရြာသည္ ငါးရက္ ခန္႕စည္ကားေသာ ပြဲေတာ္ၾကီး ကို ႏွစ္စဥ္ က်င္းပရာဌာေန တစ္ခု ျဖစ္လာသည္။ မႏၲေလးျမိဳ႕ေျမာက္ဖက္၁၄ ကီလိုမီတာ အကြာရွိ ေတာင္ျပဳန္း ရြာတြင္ နတ္ကြန္း ေပါင္း ၇၀၀၀ ခန္႕ရွိျပီးနတ္ကြန္း ၂၀၀၀ နီးပါးသည္ရြာ၏ အေက်ာ္ၾကားဆုံး မင္းသား ညီေနာင္ျဖစ္ၾကသည့္ ေရႊဖ်ဥ္းၾကီး ႏွင့္ ေရႊဖ်ဥ္းေလး တို႕အား ရည္စူးကိုးကြယ္ ထား ၿခင္း ျဖစ္သည္။( Various Myanmar History tax-books of Ministry of Education, Myanmar.)
(31)
ယေန႕တိုင္ အယုံအၾကည္ရွိသူမ်ား သည္နတ္ကြန္း ႏွင့္ ညီေနာင္ႏွစ္ဦးတို႕အား ကိုးကြယ္ၾက သည္။ ထို ကိုးကြယ္သူ မ်ားသည္ မိ႐ိုး ဖလာဗုဒၶဘာသာဝင္မ်ားျဖစ္ၾကေသာ္လည္း ဝက္သား ကို ေရွာင္ၾကသည္။ ယေန႕တိုင္ ႏွစ္စဥ္ စည္ကား သိုက္ၿမိဳက္စြာ က်င္းပျမဲေတာင္ျပဳန္း ပြဲေတာ္ သို႕ သြားေရာက္စဥ္ ဘတ္စ္ကား (သို႕) ကားေပၚတြင္ တစ္ဦးတစ္ေယာက္ မွဝက္သားကို သယ္ ေဆာင္ သြားျခင္းမျပဳရ ဟု ယုံၾကည္ၾကသည္။ေၾကကြဲဖြယ္ရာ ကြပ္မ်က္မႈ ကို အေၾကာင္း ခံ သည့္ အုပ္ခ်ပ္ႏွစ္ခ်ပ္စာ ေနရာလြတ္ကို ယေန႕တိုင္ ျမင္ေတြ႕ရမည္ျဖစ္သည္။
( a b “The Muslims of Burma” A study of a minority Group,
by Moshe Yegar, 1972, Otto Harrassowitz. Wiesbaden.)

(32)
ညီေနာင္ႏွစ္ဦး အား အညႇိဳးအေတးထားရွိေသာ သူတို႕သည္ ေစတီ တြင္ အုတ္ႏွစ္ခ်ပ္ စာ ေနရာ ကို အေနာ္ရထာ မင္းၾကီးျမင္သာေစရန္ အလြတ္ထားခဲ့သည္။ အေနာ္ရ ထာမင္း ၾကီးသည္ အမႈ သြားအမႈလာကို စုံစမ္းၾကားနာ စစ္ေဆးေ တာ္ မူျပီးေနာက္ ၎ညီေနာင္ႏွစ္ဦး အား အမိန္႕ ေတာ္ မနာခံသည့္ ျပစ္ဒဏ္မွ်သာေပးရန္ ရာဇသတ္ ခ်မွတ ္ခဲ့သည္။ သို႕ရာတြင္ ၎ညီေနာင္ တို႕သည္ ျပစ္ဒဏ္ အစား သတ္ျဖတ္ ျခင္းကို ခံခဲ့ရသည္။၎တို႕ကို သတ္ျဖတ္ ျပီးေနာက္ အေနာ္ရထာ မင္း ၾကီး၏ ေဖာင္ေတာ္သည္ ေရြ႕လ်ား ၍ မရပဲ ျဖစ္ေန ခဲ့သည္။ ဤသို႕ ျဖစ္ရျခင္း မွာ ေရႊဖ်င္း ညီ ေနာင္တို႕အား သတ္ျဖတ ္ျခင္းကို မလိုလားေသာ မိတ္ေဆြ မင္းမႈထမ္း တို႕၏ အသံတိတ္ ဆႏၵျပ ကန္႕ကြက္ျခင္းေၾကာင့္ လည္း ျဖစ္ဖြယ္ရာသည္။ ထိုစဥ္ကေတာ္ဝင္ သေဘၤာသားတို႕ အမ်ားစုမွာ မြတ္စလင္ မ်ား ျဖစ္ၾကသည္။အိႏၵိယလူမ်ိဳး နန္းတြင္းပညာရွိ ပုဏၰားျဖဴ ပုဏၰားမည္း မ်ားက ေရႊဖ်င္းညီေနာင္တို႕သည္ အေနာ္ရထာ မင္း ၾကီး အားသစၥၥာေစာင့္သိစြာ အမႈေတာ္ ထမ္း ခဲ့ေသာ္ လည္းမတရားသျဖင့္ အျပစ္ေပး ခံရျပီး နတ္ အျဖစ္သို႕ ဘဝ ေျပာင္းသြား၍ မေက်နပ္ ခ်က္ ကို ေဖာ္ျပ သည့္အေနျဖင့္ ေတာ္ ဝင္ေဖာင္ ေတာ္၏တက္မ ကို ဆြဲကိုင္ ထားေသာေၾကာင့္ ေဖာင္ေတာ္ေရြ႕လ်ားမရ ျဖစ္ေနသည္ဟူ၍ ေလွ်ာက္တင္ ၾကသည္။ ထိုသို႕ေလွ်ာက္ တင္ၾက ေသာအခါ အေနာ္ရထာမင္းၾကီးသည္ ေရႊဖ်ဥ္းညီေနာင္ႏွစ္ဦးအား ရည္စူး၍ နတ္ကြန္း ၾကီး တစ္ ခု ေဆာက္ လုပ္ေစျပီး လူတို႕အား ထိုညီေနာင္ကို ကိုးကြယ္ပသ ေစသည္။
(Online Burma/Myanmar Library )

(33)
မြတ္စလင္ မ်ားျမန္မာႏိုင္ငံသို႕ အဦးဆုံးေရာက္ရွိသည့္ ေနရာႏွင့္ ကာလ မွာ ပထမျမန္မာႏိုင္ ငံ ေတာ္ၾကီးျဖစ္ သည့္ ပုဂံေခတ္ ခရစ္သကၠရာဇ္ ၁၀၄၄ ခု ဟု ျမန္မာ့ရာဇဝင္မ်ားတြင္ မွတ္တမ္း တင္ ထားသည္။ ဗ်တ္ဝိ ႏွင့္  ဗ်တၱ ဟု အမည္ရေသာ ဗ်တ္မ်ိဳးႏြယ္ဝင္အာရပ္ သေဘၤာသား ႏွစ္ဦး သည္ ၎တို႕စီးနင္းလာေသာ သေဘၤာပ်က္ ရာမွ ပ်ဥ္ခ်ပ္တစ္ခ်ပ္ကို အမွီျပဳ၍ သထုံ အနီးရွိ ျမန္မာႏိုင္ငံ ကမ္းေျခ တစ္ခုသို႕ေရာက္ရွိခဲ့သည္။
(“The Muslims of Burma” A study of a minority Group,
by Moshe Yegar, 1972, Otto Harrassowitz. Wiesbaden, page 2,
paragraph 3, line 1,2&3 )
(34)
ဗ်တ္ ညီေနာင္ႏွစ္ဦးအေၾကာင္းေဖာ္ျပထားေသာ ျမန္မာ့ရာဇဝင္ မွတ္တမ္း တစ္ခု တြင္မူ ထိုညီ ေနာင္သည္ ၎တို႕ခိုလႈံေန ထိုင္ရာ ဘုန္းၾကီးေက်ာင္းရွိ၎တို႕အားခိုလႈံခြင့္ေပးခဲ့ ေသာ ဘုန္း ၾကီး ဆြမ္းစားရန္ စီစဥ္ ထားေသာ ေဇာ္ဂ်ီအေသ(ေဇာ္ဂ်ီ ႐ုပ္ကလာပ္) ၏ အသားကို စားျပီး ေနာက္ ဆင္ေျပာင္ၾကီး တစ္ေကာင္မွ် ခြန္အားကို ရရွိခဲ့ သည္ ဟု မွတ္တမ္းတင္ေဖာ္ျပ ထား သည္။ သထုံ ဘုရင္သည္ ထိုညီေနာင္တို႕အား စိုးရိမ္ထိတ္လန္႕သျဖင့္ အၾကီးျဖစ္သူအား၎ ၏ ဇနီးမယား ၏အိမ္တြင္ အိပ္ေပ်ာ္ေနခိုက္ လုပ္ၾကံသတ္ျဖတ္ ခဲ့သည္။ညီငယ္ျဖစ္သူ သည္ ပုဂံသို႕ ထြက္ေျပး လြတ္ေၿမာက္သြားျပီးအေနာ္ရထာမင္းၾကီးအပါးေတာ္တြင္ဝင္ ေရာက္ခို လႈံ ခစားခဲ့သည္။သူသည္ ပုဂံျမိဳ႕ ႏွင့္ မိုင္ေပါင္းအတန္ငယ္ ကြာေဝးေသာ ပုပၸါး ေတာင္သို႕ တစ္ ေန႕ လွ်င္ ဆယ္ၾကိမ္ သြား၍ ပန္းမ်ားကိုယူလာရေလ့ရွိသည္။ ပုပၸါးရွိ မိန္းမပ်ိဳတစ္ဦး ႏွင့္ အေၾကာင္း ပါ၍ ေရႊဖ်င္းညီေနာင္ဟု အမည္တြင္ခဲ့ေသာ သားႏွစ္ေယာက္ထြန္းကားခဲ့သည္။
( Pe Maung Tin and G.H.Luce, The Glass Palace Chronicle of the Kings of Burma)

(35)
အစၥလာမ္ဘာသာသည္ ျမန္မာႏိုင္ငံသုိ႔ လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္း(၁၀၀၀)ေက်ာ္ (၁၂၀၀) ခန္႔ကစ၍ အုပ္စုလိုက္ လည္းေကာင္း၊ တစ္ဦးခ်င္းႏွစ္ဦးခ်င္းအားျဖင့္လည္းေကာင္းပ်ံ႕ႏံွ႔၀င္ ေရာက္ ခဲ့ပါ သည္။ သမုိင္း အေထာက္အထားမ်ား အရ အစၥလာမ္ ဘာသာျမန္မာႏိုင္ငံသုိ႔ စတင္ေရာ က္ ႐ွိ လာ ခဲ့ပုံမွာ ျပည္ပ အစၥလာမ္သာသနာျပဳမ်ားက ျမန္မာ ႏိုင္ ငံသုိ႔လာေရာက္သာသနာျပဳ သျဖင့္ ေရာက္ ႐ွိလာခဲ့ျခင္း မ်ဳိး မဟုတ္ပါ။ ျမန္မာႏိုင္င ံသုိ႔ အစၥလာမ္ဘာသာ ေရာက္႐ွိလာ ပုံႏွင့္ ပတ္သက္၍ေအာက္ ပါသမုိင္း မွတ္တမ္း အေထာက္ အထားမ်ား အရ ေလ့လာသိ႐ွိပါသည္။ နဳိင္ငံေတာ္အစုိးရက ထုတ္ေဝေသာ(စာမူခြင္႔ၿပဳခ်က္-၃၄/၉၇(၃)၊ ပထမအၾကိမ္ပုံႏွိပ္) ေသာသာသနေရာင္ဝါထြန္း ေစဖုိ႔ စာအုပ္စာမ်က္ႏွာ (၆၅-၆၈)ႏွင္႔(၇၁-၇၃ )မွ ကူးယူေဖၚၿပၿခင္းၿဖစ္ ပါသည္။)
(36)
ေအဒီ ၁၄-ရာစုႏွစ္မ်ားအတြင္း စုမားၾတား၊ ဂ်ာဗား၊ မာလာယု ကၽြန္းဆြယ္မ်ား မွ တစ္ဆင့္ အာရဗ္ ကုန္သည္မ်ား သည္ၿမိတ္ၿမိဳ႕သုိ႔ေရာက္ ႐ွိေနၾကၿပီးျဖစ္ သည္။ (ဦးခင္ေမာင္ႀကီး ျမန္မာျပန္၊ ေမာရစ္ေကာ လစ္ေရး Into HiddenBurma စာ-၂ )

(37)
သကၠရာဇ္ ၈-ရာစုအတြင္းက ပုဂံဘုရင္ပိတ္သုံမင္းလက္ထက္ သထုံ၊ မုတၱမေဒသမ်ားသုိ႔ အာရဗ္ ကုန္သည္မ်ားေရာက္ ႐ွိ၀င္ထြက္ သြားလာေလ့႐ွိေၾကာင္း အာရဗ္သေဘၤာမ်ားသည္ အေနာက္ဘက္ ဒမတ္စတကတ္ ကၽြန္းမွအေ႔႐ွအိႏၵိယ ကၽြန္းစု မ်ားႏွင့္ တ႐ုတ္ၿပည္မအထိ အာရဗ္မ်ား ခရီးေပါက္ေရာက္ၿပီးျဖစ္ေၾကာင္းေဖာ္ျပထား သည္။(ဦးၾကည္၊ ဘီေအ၊ ရာဇ၀င္ ဂုဏ္ထူး ေရး၊ ျမန္မာရာဇ၀င္ မွသိေကာင္းစရာမ်ား၊ စာ ၁၅၆-၁၅၇)

(38)
တပင္ေ႐ႊထီး လက္ထက္ သကၠရာဇ္ ၈၉၇ က ဟံသာ၀တီသုိ႔ စစ္ခ်ီရာ ပသီကုလား ပန္းေသး တုိ႔ တစ္ဖက္မွ တိုက္ခိုက္ခုခံျခင္း (မွန္နန္းရာဇ၀င္(ဒုတိယတြဲ) စာ ၁၈၆) အရလည္းေကာင္း သမုိင္း သုေတသီ ပညာ႐ွင္ မ်ား၏ ေရးသားျပဳစုထားေသာ မွတ္တမ္းမ်ားအရ အစၥလာမ္ ဘာသာ သည္ ျမန္မာႏိုင္ငံသုိ႔ လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္း ၁၀၀၀ ေက်ာ္ ၁၂၀၀ ခန္႔မွစ၍ေရာက္႐ွိ အေျခခ် ေနထိုင္ ခဲ့ၾကေၾကာင္း သိ႐ွိရပါသည္။((နဝတ-ဦးစီးထုတ္ေဝေသာသာသနာေရာထြန္းေစဖုိ႔ – စာအုပ္စာမ်က္ႏွာ ၆၅- ၆၈)၊ အမွတ္စဥ္ ၃၅ – ကုိရွဳ

(39)
ဓမၼေစတီမင္း ပုသိမ္ကုိ တုိက္ခုိက္သိမ္းယူၿပီးေနာက္ သူေဋးသူၾကြယ္မ်ား၊ကုန္သည္မ်ား ၊ ကု လား ပသီမ်ားသည္ လက္ေဆာင္ ပစၥည္း မ်ားဆက္သ ၾကသည္ဟု ရာဇဝင္ေဟာင္းမ်ား တြင္ ေတြ႔ရေၾကာင္း ၊ပသီတြင္ ကုလားပသီမင္းမွ် အုပ္စုိးရုံမွ်မက လူဦးေရအားၿဖင္႔ လည္းအမ်ား အၿပား ရွိၾကဟန္တူသည္ဟုဆုိထားသည္။ (ဆရာမာဃ၏ ပုသိမ္ရာဇဝင္ စာမ်က္ႏွာ ၁၅၇)
(40)
၁၇ ရာစု အလယ္(၁၆၄၇) ခုွစ္တြင္ အဂၤလိပ္အေရွ႕ အိႏၵိယ ကုမၸဏီက ၿမန္မာနဳိင္ငံ`၌ ကုန္ တုိက္ဖြင္႔၍မြတ္ဆလင္မ်ား မွတဆင္႔ကူးသန္းေရာင္းဝယ္ မွဳၿပဳလုပ္ခဲ႔သည္။
(D.G.E. Hall Early English Intercourse with Burma P . 32,Ibid p.25 ,Ibid p. 87)
(41)
အေနာက္လြန္မင္းသန္လ်င္ကုိေအာင္နဳိင္ၿပီး ေနာက္ ယခင္ေပၚတူဂီတုိ႔အုပ္စုိးခဲ႔ ေသာ ကူးသန္း ေရာင္းေရာင္းဝယ္ေရး သည္ မြတ္ဆလင္လက္သုိ႔ေရာက္ရွိသြားသည္။
(Aoyage of Floristhothu Indies p.119)
(42)
၁၇၅၆ ခုႏွစ္တြင္ သန္လ်င္ၿမဳိ႔ကုိအေလာင္းဘုရားေအာင္ေတာ္မူရာတြင္ ဖမ္းစီးေသာသုံ႔ပန္႔ မ်ားတြင္ ကုလားသေဘၤာ ခလာသီမ်ား လည္းပါဝင္သည္။ရန္ကုန္ ေရာက္ၿပီးေသြးေသာက္ၾကီး ခန္႔ရာတြင္ ပီယာမဟာမတ္ တုိ႔အပါ အစၥလာမ္ဘာသာဝင္ (၂) ဦးပါဝင္ သည္ကုိ ေတြ႔ရသည္္။ (Konbanzet Mahayazawindawgyi (KBZ) Vol.1,p.187)
(43)
အေလာင္းဘုရားလက္ထက္ အစၥလာမ္ဘာသာဝင္မ်ားကုိ အေရးၾကီးေသာ ဘုရင္႔သက္ ေတာ္ေစာင္႔ခန္႔ ထားသည္ သာမက ကုလားပ်ဳိေသနတ္စု ကုိဖြဲ႔စည္းသည္။ ၁၇၅၈ ခုႏွစ္တြင္ ဘုရင္႔ေကာင္းမွဳဌာပနာေတာ္ ထြက္ေတာ္မူခန္း`၌္ ကုလားပ်ဳိေသတ္ စုမ်ားလည္း ပါဝင္ သည္။(Konbanzet Mahayazawindawgyi (KBZ) Vol.1,p.254)
(44)
မင္းတုန္းမင္းတရားလက္ထက္ တြင္ေရႊ လက်ၤာတပ္၏ အမွဳထမ္းတုိ႔မွာ အစၥလာမ္ ဘာသာဝင္မ်ားၿဖစ္သည္။(An account of Burmese Published on the centenary of the founding of Mandalay U Ba U p.8 ,(from now be refrrence U Ba U)
(45)
၁၇၆၄ ခုႏွစ္တြင္ ယုိးဒယားသုိ႔ခ်ီတက္ေတာ္ရမူေသာၿမန္မာ တပ္မ်ားတြင္ ကုလားဗုိလ္တပ္ တပ္လည္းပါဝင္ခဲ႔သည္။ (Konbanzet Mahayazawindawgyi (KBZ) 1373)
(46)
ဘုိးေတာ္ဘုရားနန္းတက္ၿပီးစ (၁၇၈၂)ခုတြင္မင္းေလာင္း ငၿမတ္ဖုန္း ရွမ္းအမ်ဳိးသား တစ္ ေယာက္ သည္ လူအင္အား (၂၀၀၀)ႏွင္႔ ညဘအခ်ိန္တိတ္တဆိတ္ ေရႊနန္းေတာ္ ကုိ ဝင္ ေရာက္စီးနင္း ခ်ိန္တြင္ ေရႊနန္းေတာ္တာဝန္က်ဝန္သူ ကုလားပ်ဳိ အစုလည္း ခုခံတုိက္ခုိက္ ခဲ႔သည္။ (Ibid 554)
(47)
ဗဒုံမင္းေခၚ ဘုိးေတာ္ဘုရားသည္ (၁၇၈၃) ခုွစ္တြင္အမရပူရ ကုိတည္ေထာင္ရာ`၌ အစၥလာမ္ဘာသာဝင္မ်ားလည္း ပါဝင္ခဲ႔သည္။ ၎တြင္ ကုလားဝန္၊ကုလားစာေရးႏွင္႔ေရႊလက္ယာ အစုသားမ်ားပါဝင္ခဲ႔သည္။(Parabike No.509 , Bernard library)
(48)
တရုတ္ၿပည္မြန္ဂုိမင္းဆက္(ယြန္မင္းဆက္) ရာဇ၀င္မ်ားအရ တရုတ္ၿပည္ယူနန္ၿပည္မွ တဆင္႔ၿမန္မာနဳိင္ငံသုိ႔အစၥလာမ္ ဘာသာ ဆက္မိသညိ။ ေရာက္ရွိလာသည္။The Mongol or Yuan Dynasty (1280-1368)
(49)
စုိင္ယဒ္အလ္ရွမ္ရြတ္ဒင္န္ သည္ ယူနန္ၿပည္နယ္ကုိၿငိမ္၀ပ္ေအာင္အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ႔သည္။၎၏သား နဇဥဒၵင္ သည္မြန္ဂုိတုိၿမန္ မာနဳိင္ငံ ကုိ ပထမအၾကိမ္၀င္ေရာက္တုိက္ခုိက္စဥ္( ၁၂၈၅ – ၈၇ ) က မြန္ဂုိတပ္မ်ားကုိကြပ္ကဲေသာ စစ္ဇုိလ္ခ်ဳပ္ၿဖစ္ သည္။(For the Biographies of the three official see Yunamshih chapter 125 , and for the Mongol invasion of Burma G.H. luce Early Syam . Journal of Siam Society (Vol.xLvi part 2 )
(50)
မြန္ဂုိမင္းလက္ထက္ ပုဂံၿပည္ကုိ မြန္တုိ႔က (၃)ၾက၇ိမ္ ၀င္ေရာက္တုိက္၍ ၿမန္မာၿပည္ ေၿမာက္ ဖက္တြင္ (၁၃၀၃ )ခု အထိ အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ႔သည္။ထုိအခ်ိန္ကပင္ အစၥလာမ္ဘာ သာသည္ တရုတ္ၿပည္ ဖက္မွၿမန္မာနဳိင္ငံဆက္စပ္မိသည္။
(The Mongol Set up Cheng-mien -Province about Katha and Bhamon
district west of Irrawady river.It was abolished only in 1303 )

(51)
၁၄၂၉ – ခုႏွစ္တြင္ ရခုိင္ဘုရင္နရမိတ္လွ ကုိ နန္းတင္ေပးရန္ ေစလႊတ္ၿခင္းခံရေသာ စစ္ဗုိလ္ခ်ဳပ္၀လီခန္ (ဥလုံခင္) သည္နရမိတ္လွကုိ သစၥာေဖါက္ၿပီး တစ္ၽႏွစ္ေက်ာ္ဖမ္းစီးခ်ဳပ္ေႏွာင္ထား ကာ စစ္ဗုိလ္ခ်ဳပ္၀လီခန္ (ဥလုံခင္) ကရခုိင္ၿပည္ကုိ အစၥလာမ္တရားဓမၼ ႏွင္႔ အညီ တရားစီရင္ေရးစနစ္ကုိက်င္႔သုံးခဲ႔သည္။
က- (Bangla District Gezetteer, Chittagong ,Page-63,AD 1798)
ခ – (Harvey Outline of Burmese History , Page-97)

(52)
ရန္ကုန္တကၠသုိလ္ သမုိင္းဌာန ပါေမာၡၿဖစ္ခဲ႔သူ G.H. Luce က ၁၄ ရာစု ခ်င္းတြငး္ၿမစ္ ေက်ာက္စာတြင္ ရခုိင္မင္းမ်ား သည္အိႏၵိယ ဘြဲ႔ အမည္ရွိၾကၿပီး မူဆလင္မ်ားၿဖစ ္သည္ ဟုဆုိထားသည္။ ( ဘုရင္ မ်ား သည္ မြတ္ဟုတ္မဟုတ္ တပ္အပ္ေသခ်ာမေၿပာနဳိင္ေသာ္လည္း ၿပည္သူူထုမ်ားတြင္ မြတ္ဆလင္ ရွိေနသည္မွာ ထင္ရွားေသာ သာဓကပင္ၿဖစ္ သည္။)(G.H Luce . Phases of Pre Pagan Burma, Language History စာအုပ္ Page- 95. Oxford University 1985)

(53)
၁၆၆၃ ခုႏွစ္ ရခုိင္ဘုရင္သုဓမၼလက္ထက္ ဘဂၤလားမွ ရခုိင္ေဒသ သုိ႔ခုိလုံလာၾကေသာ ရွားရွဴးဂ်ား၏ ေနာက္လုိက္ မ်ားေလးသည္ေတာ္ တပ္တြင္ သြပ္သြင္းၿပီး တစ္လလွ်င္ လခ ရူပီေငြ 4 Rs ခဲ႔သည္။ ကမန္ ဆုိေသာစကား သည္ ပါရွန္စကားၿဖစ္၍္ (ေလး) = Bow ဟုအဓိပၸါယ္ရသည္။
၁။ -ကမန္လူမ်ဳိးသမုိင္း ၊ကမန္ဒီကေရစီအဖြဲ႔ခ်ဳပ္ (၁၉၉၀)
၂။- Hla Tun Pru .The Fall of the great Arkanese Empire
(54)
၁၆၆၆ – ခုႏွစ္မွ ၁၇၁၀ ထိ ရခုိင္ၿပည္၏ နဳိင္ငံေရးသည္ ကမန္လက္ထဲတြင္ရွိ ၍ ဘုရင္မ်ားကုိ သူတုိ႔ သေဘာ ဆႏၵအေလ်ာက္နန္းတင္ၿခင္း၊ၿဖဳတ္ခ်ၿခင္းမ်ား ၿပဳလုပ္နဳိင္သည္ ထိ ကမန္မြတ္ ဆလင္တုိ႔မွာ အင္အား ရွိခဲ႔သည္။
(က- Harvey, Outline Burmese History Page 96,97)
(ခ- Moshe Yegar ,The Muslim of Burmese Page 35 )
(55)
အာရဗ္တုိ႔သည္ ဂ်ာဗား၊စုမၾတား၊မလကၠား၊ၿမန္မာ၊ရခုိင္ စသည္႔ ေတာင္အာရွ ႏွင္႔ အေရွ႔ေတာင္အာရွတြင္ ခရစ္သကၠရာဇ္ အေစာ ပုိင္းမွ၍ ကုန္သြယ္ကုိလုိနီ မ်ားထူ ေထာင္ခဲ႔သည္။(Nafis Ahamed (P.hd.) Muslim Contribution to the geography, Page 121 )
(56)
ရခုိင္ဘုရင္မ်ားသည္ဗုဒၶဘာသာ၀င္မ်ားၿဖစ္ေသာ္လည္းၿဗဟၼဏ၊ခရစ္ယန္၊အစၥလာမ္ဘာသာမ်ာကုိလြတ္လပ္စြာကုိးကြယ္ခြင္႔တရားေဟာခြင္႔ၿပဳထားေၾကာင္႔၊ေ၀သာလီေက်ာက္
ေလွကားႏ်င္႔ေၿမာက္ဦးေခတ္မွစ၍ ခရစ္ယန္ႏွင္႔အစၥလာမ္ဘာသာ အေဆာက္အဦးေဆာက္ လုပ္ခြင္႔ေပးထား သည္ဟုဆုိ သည္။ (မဆလ ပါတီဌာနခ်ဳပ္၊၁၉၇၆ ဇူလုိင္လ ထုတ္ တုိင္းရင္း သားရုိးရာဓေလ႔ထုံးစံမ်ား(ရခုိင္)စာမ်က္ႏွာ ၁၄၉၊၁၅၀)

(57)
ေဒလီ အက္ဘာရ္ (Akbar) ဘုရင္ (၁၅၅၆-၁၆၀၆) သည္ ေအဒီ ၁၅၇၆ တြင္ဘဂၤလားကုိ အၿပီး အပုိင္သိမ္းယူေသာ အခါေဂၚရီ ပထန္ေၿမာက္ မ်ား စြာ တုိ႕သည္ ရခုိင္ေဒသ သုိ႔ခုိလႈံ လာၾက သည္။ ရခုိင္ဘုရင္ကလည္း ခုိလႈံလာၾကေသာ ပထန္မ်ားအား ရက္ေရာစြာလက္ခံၿပီး ရာထူးေန ရာ၊ၿမဳိ႔ စား၊နယ္စား ခန္႔အပ္ခဲ႔သည္။( Dr. Kanungo ,The History ofChittagong Vol.!, 197 P )
(58)
ပဲခူးၿမဳိ႔တြင္(၁၆၁၇) `၌ ဆင္ၿမဴရယ္ ရွိတ္ အနိစၥေရာက္၍၎၏ပစၥည္းမ်ားကုိ ၎အား ဆက္ခသူံ ေတာင္းလာမွ ေပးရန္ ၿမန္မာဘုရင္က သိမ္ဆည္းထားသည္ ဆုိေသာ သတင္းကုိ ပဲခူၿမဳိ႔မွၿပန္ လာ ေသာ မြတ္ဆလင္ကုန ္သည္ မ်ား က အိႏၵိယ ကုမၸဏီ မဆူလီပထန္ရွိ ကုန္တုိက္ သုိ႕ အေၾကာင္း ၾကားခဲ႔သည္။(ဆုိလုိရင္းမွာ ပဲခူးၿမဳိ႔တြင္(၁၆၁၇) ခု ကတည္းက မြတ္ဆလင္ရွိ ေန ေၾကာင္း ထင္ရွားသည္။)(D.G.Hall Early English Intercourse with Burma p.34 )
(59)
က်န္စစ္သားမင္းနန္းသစ္တည္ေဆာက္ပြဲ`၌ ၿမန္မာ သီခ်င္း၊မြန္သီခ်င္း၊ ကုလားသီခ်င္းမ်ား သီဆုိၾက ဟန္ရွိသည္။ ပုဂံေက်ာက္စာတြင္ၿမန္မာ ပန္တ်ာ ၊ကုလားပန္တ်ာ ၊ၿမန္မာစည္၊ ကုလားစည္၊ ၿမန္မာ ကၿခိယ္သည္ ၊ ကုလား ကၿခိယ္သည္ ဟုေရးထုိးေဖါက္ၾကသည္။ ပုဂံေက်ာက္စာ အေထာက္ အထားမ်ားအရ ကုလားပန္တ်ာ၊ ကုလားစည္၊ကုလားကၿခိယ္မ်ား ကုလားမ်ား၊ ကုလားကြ်န္မ်ား ပုဂံေခတ္ ပ်ဴၿမန္မာနဳိင္ငံတြင္   ေနထုိင္ေၾကာင္းေတြ႕ ရသည္။( ဘုန္းတင္႔ေက်ာ္၊ ပိေတာက္ပြင္႔ သစ္ ၊အႏုပညာမဂၢဇင္း အမွတ္(၁၆) ေဖေဖၚ၀ါရီလ -၂၀၀၈ )
(60)
ေကာဇ သကၠရာဇ္ (၆၉၅) ခုတြင္ အေရွ႕ဘက္ရွိ သက္တုိ႔သည္ ေတာင္စဥ္ေက်းရြာမ်ားဖ်က္စီး ေနသည္ ကုိ ေခ်မုန္း ရန္္စစ္ေၾကာ င္းအမ်ဳိးမ်ဳိးခြဲ၍ခ်ီတက္ရာ`၌ အမတ္ၾကီး(စနဲ)ပါေသာစစ္ ေၾကာင္း ကုိယ္ေတာ္ သူရဲ ၂၀၀၀၀ (ႏွစ္ေသာင္း) ၊ ကုလား၃၀၀၀၀(သုံးေသာင္း) ၊ဘီေပါင္း ၅၀၀၀၀(ငါးေသာင္း) ႏွင္႔အတူ မအီလမ္းမွ စစ္ခ်ီတက္သည္ဟု ေတြ႔ရွိရသည္။
(ရကၡပူရ ေၾကးမုန္က်မ္း စာမ်က္ႏွာ ၉၇ ၊၉၈ ၊စာမူခြင္႔ၿပဳခ်က္အမွတ္၃၇၁ / ၂၀၀၄(၇) )

(61)
ကုန္းေဘာင္ဆက္ စစ္ကိုင္းၿမိဳ႕စား ဘႀကီးေတာ္မင္း(၁၈၁၉-၁၈၃၇)ေခတ္ စစ္သူႀကီးမဟာ ဗႏၶဳလဦး ေဆာင္ တဲ့ ရမူး-ပန္း၀ါတိုက္ပြဲမွာ ‘ခန္ဆပ္ဗုိလ္’(၀လီခန္၏ဖခင္) ပါ၀င္တဲ့ စစ္သည္ေတာ္(၂၀၀) ေက်ာ္ ပါ၀င္ေစခဲ့သည္။ Ref : ‘ကုန္းေဘာင္ေခတ္ မဟာရာဇ၀င္’ ဒုတိယတြဲ စာမ်က္ႏွာ(၃၇၇)မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။

(62)
အစၥလာမ္သာသနာသက္၀င္ယုံၾကည္သူမ်ား၀င္ေရာက္လာၾကျခင္း ၁၇-ရာစုႏွစ္မ်ားအတြင္း အာရဗ္ေတြ ပါ႐ွင္းေတြႏွင့္ အိႏၵိယ အႏြယ္ ၀င္ေတြဟာ ဒမတ္စကတ္ကၽြန္းမွ တ႐ုတ္ျပည္ အထိ ပင္လယ္ေရ ေၾကာင္းျဖင့္   ျဖတ္သန္းသြား လာၾကရမွာ ျမန္မာႏိုင္ငံ မုတၱမ၊ သထုံ၊ ပုသိမ္ဆိပ္ကမ္းတုိ႔မွာ ဆိုက္ကပ္ စခန္းခ်ခဲ့ၾကတယ္လုိ႔ သမုိင္းမွာေတြ႕ရပါတယ္။
ထူးျခားမႈမ်ားျဖတ္သန္းသြားလာၾကတဲ့ အာရဗ္သေဘၤာေတြထဲက သေဘၤာတစ္စင္းဟာ ရခိုင္ျပည္ ရမ္းၿဗဲကၽြန္း အနီးမွာ ပ်က္ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီသေဘာၤာႏွင့္ပါလာတဲ့ အာရဗ္ေတြ ရမ္းၿဗဲကၽြန္း(ရမၼာ၀တီ)မွာ အတည္ တက် ေနထိုင္ ခဲ့ၾကသည္။ Ref : (၁၈၉၇) ခုႏွစ္ထုတ္ ‘ၿဗိတိသွ်-ဘားမားေဂဇက္’မွာ ေတြ႕ရတယ္လုိ႔ ဆရာခ်ယ္ ေရး ‘ဗမာမြတ္ စလင္မ္ တုိ႔၏ ေ႐ွးေဟာင္းအတၳဳပၸတၱိ’ စာအုပ္၊ စာမ်က္ႏွာ(၁၆)မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(63)
‘၁၃-ရာစုႏွစ္မ်ားအတြင္းမွာပဲ ပါ႐ွင္းလူမ်ဳိးတုိ႔က ပုသိမ္ၿမိဳ႕ကုိ သိမ္းပိုက္ၾကၿပီး ၁၂-ႏွစ္တိုင္၊ မင္းသုံးဆက္မင္းလုပ္ အုပ္ခ်ဳပ္ ခဲ့ၾကသည္။ Ref : ‘ျမန္မာ့စြယ္စုံက်မ္း’ အတြဲ(၆)၊ စာမ်က္ႏွာ(၃၅၀)၊ ‘ရန္ကုန္တကၠသုိလ္ ပုသိမ္ေက်ာင္း သား မ်ား မဂၢဇင္း’ (၁၉၅၅-၅၆)၊ စာမ်က္ႏွာ(၅)ႏွင့္ စာေရး ဆရာႀကီး ဘႀကီးဦးမာဃေရး ‘ပုသိမ္ရာဇ၀င္’တုိ႔မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(64)
ပုဂံေခတ္အတြင္း နရသီဟပေတ့မင္း(၁၂၅၄-၁၂၈၇)လက္ထက္ တ႐ုတ္တုိ႔ႏွင့္စစ္ျဖစ္ၾကရာ ဗုိလ္မွဴး နဇရြတ္ဒင္ အုပ္ခ်ဳပ္ရတဲ့ တာရ္တာရ္စစ္သည္မ်ားဟာ ေကာင္းစင္ၿမိဳ႕(ယခု ဗန္းေမာ္ၿမိဳ႕)ကုိ သိမ္းပိုက္ အေျခခ်ေနထိုင္ ခဲ့ၾကသည္။ Ref :  ဦးၾကည္ (ရာဇ၀င္ ဂုဏ္ထူး)ေရး ‘ျမန္မာရာဇ၀င္မွ သိမွတ္ဖြယ္ရာ အျဖာျဖာ’ စာအုပ္၊ စာမ်က္ႏွာ(၈၂-၈၃)
(65)
၁၄-ရာစုႏွစ္မ်ားအတြင္း အာရဗ္ကုန္သည္မ်ားက ၿမိတ္ၿမိဳ႕ကုိိ အသုံးခ်ရာမွ (ယခု-ေနာက္လယ္ရပ္) လုိ႔ေခၚတဲ့ ေနရာမွာ အေျခ တက်ေနထိုင္ခဲ့ၾကသည္။ Ref : ေမာရစ္ေကာလစ္ေရး Into Hidden Burma စာအုပ္ ဦးခင္ေမာင္ႀကီး ဘာသာျပန္ စာမ်က္ ႏွာ(၂၁၁)မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(66)
၁၇-ရာစုႏွစ္မ်ားအတြင္း ေညာင္းရမ္းေခတ္တြင္ အေနာက္ဘက္လြန္မင္း(၁၆၁၂-၁၆၂၈)လက္ထက္၌ ငဇင္ကာ ႏွင့္ စစ္ျဖစ္ပြားၿပီး သေဘၤာ(၄)စီးပါ အိႏၵိယစစ္သား(၃၀၀၀)ေက်ာ္ဖမ္းဆီးရမိရာ မြတ္စ လင္မ္မ်ား ပါ၀င္ခဲ့သည္။ Ref :  ‘မွန္နန္းရာဇ၀င္’ တတိယအတြဲ စာမ်က္ႏွာ(၁၇၂)မွာ ေတြ႕ရပါ တယ္။
(67)
၁၈-ရာစုႏွစ္မ်ားအတြင္း အိႏၵိယျပည္မွ ရခိုင္ျပည္သုိ႔ ၀င္ေရာက္လာၾကသူမ်ားတြင္ မ်ားစြာေသာ မြတ္စလင္မ္မ်ား ပါခဲ့ေၾကာင္း အိႏၵိယႏိုင္ငံ ေဒလီၿမိဳ႕တြင္က်င္းပတဲ့ အာ႐ွသမုိင္းဆိုင္ရာကြန္ဂရက္တြင္ ဗုိလ္မွဴးဘ႐ွင္ တင္သြင္း တဲ့ Coming of Islam to Burma Down စာတမ္း စာမ်က္ႏွာ(၆)မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(68)
၁၈-ရာစုႏွစ္မ်ားအတြင္း အေလာင္းမင္းတရားႀကီး ဦးေအာင္ေဇယ်(၁၇၅၃-၁၇၆၀)လက္ထက္တြင္ ဟိုင္းႀကီး ကၽြန္း ကုိ ခ်ီတက္ တိုက္ ခိုက္ ရာေအာင္ျမင္သျဖင့္ ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္ခဲ့သည့္ သုံ႔ပန္းမ်ားတြင္ အစၥလာမ္ သာသနာ၀င္မ်ား ပါ၀င္ခဲ့သည္။ Ref : ‘ကုန္း ေဘာင္ ေခတ္မဟာရာဇ၀င္ေတာ္ႀကီး’ ပထမတြဲ၊ စာမ်က္ႏွာ (၁၄၄)မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(69)
ကုန္းေဘာင္မင္းဆက္မ်ားအတြင္း ကသည္းတုိ႔ႏွင့္အႀကိမ္ႀကိိမ္စစ္ျဖစ္ပြားရာမွာလည္း ဖမ္းဆီးရမိတဲ့ သုံ႔ပန္းမ်ား၊ ၀င္ေရာက္ ခုိလႈံသူမ်ား ေလးေသာင္းေက်ာ္ထဲမွာ အစၥလာမ္သာသနာ၀င္မ်ားပါ၀င္ခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။ ကသည္း ျပည္ တြင္ အစၥလာမ္ သာသနာထြန္းကားေနသည္မွာ ၁၂-ရာစုႏွစ္မ်ားကပင္ျဖစ္သည္။ Ref : ဟာေဗးေရး တဲ့ ‘ျမန္မာရာဇ၀င္’
(70)
ေညာင္ရမ္းခတ္၊ အေနာက္ဘက္လြန္မင္းလက္ထက္(၁၆၁၂-၁၆၂၈)ခုႏွစ္မ်ားအတြင္း ငဇင္ကာႏွင့္စစ္ျဖစ္ရာ ဖမ္းဆီး ေခၚေဆာင္ လာတဲ့ မြတ္စလင္မ္တုိ႔ကုိ အင္း၀ၿမိဳ႕ရဲ႕ေျမာက္ဘက္ ျမစ္သာၿမိဳ႕မွာ လုပ္ေျမေနေျမေပးၿပီး အတည္ တက် ေနထိုင္ေစခဲ့တယ္္။ မင္းမႈထမ္းေစခဲ့သည္။ Ref : ‘မွန္နန္းရာဇ၀င္’ တတိယတြဲ၊ စာမ်က္ႏွာ(၁၇)မွာ   ေတြ႕႐ွိရ ပါတယ္။ (ဒါ – ပထမအၾကိမ္ၿဖစ္သည္္)
(71)
ေညာင္ရမ္း ေခတ္ အတြင္းမွာပဲ သာလြန္မင္းတရားႀကီး(၁၆၂၈-၁၆၄၆)လက္ထက္မွာ အတည္တက် လုပ္ ေျမေန   ေျမေပးၿပီး ေနထိုင္ေစခဲ့သည္။ Ref : ဦးဘသန္းေရး ‘ေက်ာင္းသုံးျမန္မာရာဇ၀င္’စာအုပ္၊ စာမ်က္ႏွာ (၂၇၀)မွာ ေတြ႕ ရပါတယ္။(ဒါ –  ဒုတိယအႀကိမ္ ႏွစ္ေပါင္း(၃၇၀)ေက်ာ္ပါသည္။)
(72)
ကုန္းေဘာင္ေခတ္ဦးေရာက္လာခဲ့အခါ အေလာင္းမင္း တရားႀကီး ဦးေအာင္ေဇယ်လက္ထက္(၁၇၅၃-၁၇၆၀) အတြင္းမွာ သန္လ်င္ကုိခ်ီတက္တိုက္ခိုက္ရာမွ ရ႐ွိလာတဲ့ အစၥလာမ္သာသနာ၀င္မ်ား၊ အႀကိမ္ႀကိမ္ ကသည္း ျပည္ တုိက္ခိုက္ရာမွ ရ႐ွိသူ၊ ၀င္ေရာက္ခုိလႈံၾကသူ ကသည္းမြတ္စလင္မ္ တုိ႔ကုိ ႐ွိရင္းစြဲ မြတ္စလင္မ္အစုအေ၀းမ်ား႐ွိ ရာေဒသတုိ႔မွာ ခြဲျခားေနရာ ခ်ထားေၾကာင္း‘ကုန္းေဘာင္ဆက္မဟာရာဇ၀င္ေတာ္ႀကီး’  ပထမတြဲ၊ စာမ်က္ႏွာ(၂၉၈-၂၉၉)မွာ ေတြ႕ ရပါ တယ္။
(73)
ကုန္းေဘာင္ခတ္အဆက္ဆက္အတြင္း ဗဒုံမင္းလုိ႔ေခၚတဲ့ ဘုိးေတာ္ဦး၀ိုင္း(၁၈၇၁-၁၈၁၉)ေခတ္မွာ အစၥလာမ္ သာသနာ၀င္တုိ႔ သည္ အထက္ပါေနရာေဒသတုိ႔ွမွာအတည္ တက်လည္း႐ွိေနၾကၿပီးဘုရင့္ သစၥာ ေတာ္ခံမ်ား လည္း ျဖစ္ၾကတယ္။ ေဒသမ်ားမွာ လည္း ျပန္႔က်ဲေနထိုင္ၾကတယ္။ အဲဒီလူေတြအေပၚယုံၾကည္ကုိးကြယ္ရာ ဘာသာ တရားအရ ဆုံးျဖတ္ရမယ့္ျပႆနာ တုိ႔လည္း႐ွိ လာတာေၾကာင့္ ဘာသာတရားဓမၼနဲ႔ဆိုင္ တဲ့ဆုံးျဖတ္ ခ်က္ တုိ႔ကုိေပးႏိုင္ ရန္ သာသနာ့ပညာ႐ွိႀကီးျဖစ္တဲ့ ‘အာဗိ႐ွားဟ္ဟုိိစိုင္နီ သခင္ႀကီး’ကုိ အစၥလာမ္ဓမၼသတ္မွဴးႀကီးအျဖစ္ ခန္႔အပ္တယ္ လုိ႔ အမိန္႔ေတာ္ ျပန္တမ္းထုတ္ခဲ့တယ္။
(74)
အာဗိ႐ွားဟ္ဟုိိစိုင္နီတပည့္ ငေ႐ႊလူ၊ ငေ႐ႊေအးတုိ႔က အရပ္ရပ္ၿမိဳ႕႐ြာမ်ားမွာေနသည့္ (ရခိုင္ျပည္အပါအ၀င္) ပသီီ ကုလားတုိ႔သည္ ဘာသာက်မ္း႐ွိသည့္အတိုင္း အာဗိ႐ွားဟ္ဟုိစိုင္နီတပည့္္ ငေ႐ႊလူ၊ ငေ႐ႊေအးတုိ႔ျပသရာ နာခံၾကေစ”လုိ႔ ၁၁၆၉-ခု၊ တန္ေဆာင္ မုန္းလျပည့္ေက်ာ္(၃)ရက္၊ ၁၈၇၀-ခု၊ ႏုိ၀င္ဘာလ (၁၇)ရက္ေန႔မွာ နာခံေတာ္ ဘယေက်ာ္ ထင္တြင္ ျပန္သည္လုိ႔ ‘ဘုိးေတာ္ မင္းတရားႀကီး၏ ရာဇသတ္ႀကီး’စာအုပ္ အတြဲ-၄၊ စာမ်က္ႏွာ(၂၇၆) မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(75)
အေနာ္ရထာဘုရင္ (၁၀၄၄-၁၀၇၇) ဘုရင္အျဖစ္ (၃၃)ႏွစ္အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့ရာ နန္းစံသက္(၁၃)ႏွစ္အရမွာ မိတၳီလာကန္ ဆယ္ဖုိ႔ခဲ့တယ္။ ‘ပသီ’လက္နက္ကိုင္တပ္သားတုိ႔ ပါ၀င္ေစခဲ့တယ္လုိ႔ ဟံသာ၀တီဦးဘရင္ေရးတဲ့ ‘ျမန္မာ့ယဥ္ေက်းမႈနဲ႔ လယ္သမားေရးရာ’စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ(၂၅)မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(76)
ေတာင္ငူေခတ္ျဖစ္တဲ့ မင္းေခါင္ေနာ္ရထာလက္ထက္ (၁၄၀၁-၁၄၁၂)အတြင္း ဒုတိယအႀကိမ္ မိတၳီ လာကန္ဆည္ ဖု႔ိ ျပန္ရာ ‘ပသီ’လက္နက္ကိုင္တပ္သား(၁၀၀၀)၊ ေ႐ြးလက္်ာတပ္သား (၁၀၀၀) လိုက္ပါ ဆည္ဖုိ႔ေစခဲ့သည္။ Ref : ‘ကင္း၀န္မင္းႀကီး စာေပါင္းစု’စာအုပ္၊ စာမ်က္ႏွာ(၈၆)မွာ ေတြ႕ရတယ္။ အဲဒီီအခ်ိန္ ကာလဟာ အတည္တက်ေန ထိုင္ၾကရေသးတဲ့ ကာလ မဟုတ္ ေသးပါဘူး။
(77)
ကုန္ေဘာင္ေခတ္ အေလာင္းမင္းတရား ဦးေအာင္ေဇယ်(၁၇၅၃-၁၇၆၀)လက္ထက္ သန္လ်င္ကုိ ခ်ီတက္ တိုက္ ခိုက္ရာ ေအာင္ျမင္ သျဖင့္ တပ္မေတာ္ကုိ ျပင္ဆင္ဖြဲ႕စည္းခဲ့တယ္။ အစၥလာမ္သာသနာ ၀င္ အစု(၂၅၀၀)ေက်ာ္ပါ တယ္ လိို႔ ဆုိတယ္။ ‘ဒါ၀တ္’ဆုိသူနဲ႔ ‘ပီးရ္မာမက္’ဆုိသူတုိ႔ကုိ ေသြးေသာက္ႀကီး မ်ားခန္႔ အပ္တာ၀န္ေပးခဲ့တယ္။ ကိုယ္ရံေတာ္ တပ္မွာ အမႈထမ္း ေစခဲ့သည္္။ Ref : ‘ကုန္းေဘာင္ ေခတ္ မဟာရာဇ၀င္ေတာ္ႀကီး’ပထမတြဲ စာမ်က္ႏွာ (၁၈၅-၁၈၆)
(78)
ကုန္းေဘာင္ဆက္ စစ္ကိုင္းၿမိဳ႕စား ဘႀကီးေတာ္မင္း(၁၈၁၉-၁၈၃၇)ေခတ္ စစ္သူႀကီးမဟာဗႏၶဳလဦးေဆာင္တဲ့ ရမူး-ပန္း၀ါ တိုက္ ပြဲ မွာ ‘ခန္ဆပ္ဗုိလ္’(၀လီခန္၏ဖခင္) ပါ၀င္တဲ့ စစ္သည္ေတာ္(၂၀၀)ေက်ာ္ပါ၀င္ေစခဲ့သည္။ Ref : ‘ကုန္းေဘာင္ေခတ္ မဟာရာဇ၀င္’ ဒုတိယတြဲ စာမ်က္ႏွာ(၃၇၇)မွာ ေတြ႕ရပါတယ္။
(79)

ရခိုင္ ဘုရင္ နရမိတ္လွ လက္ထက္၀န္ႀကီးရာထူး၊ စစ္တပ္၊ ေရတပ္၊ ဗိုလ္မွဴးရာထူး မ်ား၌ လည္းေကာင္း ခန္႔အပ္ျခင္းခံ ရသည့္ ပုဂၢိဳလ္ တို႔၏ အစုအေ၀းလူမ်ိဳးစုပင္ျဖစ္သည္။မြတ္စလင္မ္စာဆိုေတာ္ စိုင္ယက္ဒ္ရွားအာလ္၀ါလ္ (Sayued Shah Al wal) ၏ အဆိုအရ စႏၵသူဓမၼဘုရင္၏ နန္းရင္း၀န္ ]`မာဂန္´မွာ ႐ိုဟင္ဂ်ာလူမ်ိဳး ျဖစ္သကဲ့သို႔ ဆိုင္ယက္မုဆာ (Sayed Mussa)၊ မူဂ်ာဟစ္ (Mujaehi ႏွင့္ ဆုေလမန္ (Sulaiman)တို႔မွာ ရခိုင္နန္းရင္း၀န္ႀကီးမ်ား ျဖစ္ၾကၿပီး အရွရက္ဖ္ခန္ (Asharaf Khan) မွာ စႏၵသုဓမၼ ဘုရင္၏ စစ္သူႀကီးျဖစ္သည္။ Ref :  ၁။ – MKရာမန္-ရ   ၊  ၂။ – ျမ၀တီမဂၢဇင္း၊ ၁၉၆၀-ခု၊ ေမာင္သံလြင္၏ ႐ို၀န္ညာလူမ်ိဳးမ်ား။
(80)
မဇၥိဳမေဒသ အႏၵိယတိုက္၏ အေရွ႕ဘက္ေဒသေနထုိင္သူမ်ားကို အေနာက္ဘက္ေဒသအေခၚ အေ၀ၚျဖင့္ ႐ြမ္းကိုင္ညာ၊ ႐ြမ္းသား ဟု ေခၚဆိုသကဲ့သို႔ ရခိုင္ေတာင္ပိုင္းသားတို႔ကလည္း ႐ြမ္းကိုင္ညာ၊ ႐ြမ္းကိုုင္ညာ ေခၚဆိုၾကရာမွ ႐ိုဟင္ညာ၊ ႐ိုဟင္ဂ်ာ ျဖစ္လာ သည္။ “ဘဂၤါလီေဒသ၏ အေရွ႕ကမ္းရွိ လူ႔အစုအေ၀း´´ဟု အဓိပၸါယ္ရသည္။အခိ်ဳ႕က ရြာေဟာင္းေန ထိုင္ၾကသည့္ က်ားကဲ့သို႔ စြမ္းရည္သတိၱရွိသည့္ လူမ်ိဳး၊ ရြာေဟာင္းမွက်ား၊ ရြာဟိန္းက်ားမွာ ႐ိုဟင္ဂ်ာဟု ေကာက္ ခ်က္ျပဳခဲ့သည္။
႐ိုဟင္ဂ်ာလူမ်ိဳးအား ၁၉၅၄-ခု၊ စက္တင္ဘာလ(၂၅)ရက္၊ ည(၈)နာရီ ၀န္ႀကီးခ်ဳပ္ ဦးႏု၏ အသံလႊင့္မိ္န္႔ခြန္းျဖင့္ အသိအမွတ္ျပဳသကဲ့သို႔ ၁၉၆၁-ခု၊ ေမလ(၁၅) ရက္မွစတင္ကာ တပတ္(၃)ႀကိမ္ ႐ိုဟင္ဂ်ာ ဘာသာျဖင့္ ျမန္မာ့အသံမွ အသံလႊင့္ေပးခဲ့သည္။ Ref :၁။ – ဦးေက်ာ္ၿငိမ္း၊ မာတလိ၊ ႏွစ္၃၀ ျမန္မာ့အသံ၊ စာမ်က္ႏွာ-၇၁ခိုင္ ႏွင့္  ျမန္မာျပည္ရွိ မြတ္စလင္မ္ လူမ်ိဳးမ်ား ရာဇ၀င္။
(81)

အင္ဒိုအာယိယာန္ႏွင့္ မြန္ဂိုဂၽြဳိက္တို႔မွာဟိမ၀ႏၲာေတာင္၏ေတာင္ဖက္ ကမၼ႐ုပေဒသ မာဂဒတိုင္း၊ ဂဂၤါျမစ္၀ွမ္းေဒသျဖစ္ သည့္ ဘဂၤလားနယ္၊ အေရွ႕ေျမာက္ေဒသမွ ရခိုုင္ျပည္ေရာက္ရွိကာ ကမန္လူမ်ိဳး အေျခစိုက္ ေနထိုင္ခဲ့သည္။ Ref :1.E.B.Harell; The History of Aryan Rule in India.page 34; 2.S.K.Chatterji;Ki-Ar-A-yana-Krit. page 22.
(82)
ကမန္ေလးလံကိုင္ သူရဲေကာင္းဟု ပါရွင္းစကားျဖင့္ ေခၚေ၀ၚမႈကို ရခုိင္မူျပဳ၍ ေခၚဆိုပညတ္ထားသည္။မူလက ဟိႏၵဴဘာသာကိုး ကြယ္ရာမွ ဗုဒၶသာသနာႏွင့္ ထိေတြ႕ကာ ဗုဒၶဘာသာ၀င္မ်ား ျဖစ္ခဲ့ရာမွ အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္း ကုိးကြယ္ ခဲ့ၾကသည္။ ရခုိင္ဘုရင္မင္းဘာႀကီး(ခ)မင္းဘင္ႀကီး(ခ) သီရိ သူရိယာ စႏၵမဟာဓမၼရာဇာ၊ ဇဘာရ္ရွား (1531-1553) လက္ထက္ ဘဂၤလားၾကည္း ေၾကာင္း၊ ေရေၾကာင္း ခ်ီတက္ရာတြင္ ကမန္ေလးကိုင္ သူရဲေကာင္း (၅၀ ၀၀၀) ငါးေသာင္းေက်ာ္တို႔မွာ ေလး၊ လွံ၊ သိုင္း၊ ဓါး၊ သူရဲေကာင္းတပ္အျဖစ္ ပါ၀င္ခဲ့ေၾကာင္းေဖၚျပထားသည္။ Ref :  ၁။ – အရွင္ဥကၠံ-ေစာမဲက်ီစာအုပ္၂။ – ဦးလွထြန္းျဖဴ-ရခုိင္ျပည္နယ္ တိုင္းရင္းသားလူမ်ိဳးမ်ား-  (စာမ်က္ႏွာ-၄၇ )`၌ကမန္ သူရဲေကာင္း တပ္ တြင္ ဘဂၤလားဘုရင္ ေဒါ့ဒါအုပ္၏ အေရးနိမ့္ခဲ့သည့္ စစ္သည္မ်ား (၁၅၇၆) ႏွင့္ မဂိုဘုရင္ Shah Jahan ၏ သားေတာ္ ရွာ႐ူဂ်ာ ဘုရင္တပ္မွ စစ္သည္မ်ား (၁၆၃၉) မွ တပ္သားမ်ား၊ ဘာသာေရးအေျခခံ တူညီမႈအေပၚ ကမန္သူရဲေကာင္း တပ္တြင္ ျဖည့္တင္းေပးခဲ့သည္။ကမန္လူမ်ိဳး တို႔၏ H Civil Society လူယဥ္လူ႔အဖြဲ႕အစည္းအျဖစ္ ႏိုင္ငံေတာ္မွ အသိအမွတ္ျပဳ ထားသည္။
(83)

ပန္းေသးလူမ်ဳိးမ်ားပုဂံေက်ာက္စာ အနႏၱသူ(ေလးမ်က္ႏွာဘုရား) အိမ္ေတာ္ရာေက်ာက္စာ၊ ေညာင္းရမ္းႀကီး သမီး ေတာင္ ဘက္ မ်က္ႏွာေက်ာက္စာ၊ ပုဂံဆုေတာင္းျပည့္ဘုရားေက်ာက္စာ တို႔တြင္ ေဖာ္ျပခ်က္အရ ပုဂံေခတ္ကပင္ ကုန္သည္ေတာ္၊ အေျမာက္ တပ္အမွဳထမ္း မ်ား အ ေျဖစ္ေနထိုင္ လ်က္ရွိေၾကာင္း ေတြ႕ရ သည္။တ႐ုတ္ေျပးမင္း လက္ထက္၌ တာတာတို႔ ျမန္မာျပည္သို႔ ၀င္ေရာက္ထိုက္ခိုက္ရာ ယူနန္ျပည္နယ္မွ မြတ္ စလင္မ္စစ္သည္ မ်ား ေခၚေဆာင္ ခဲ့သည္။နန္ေပါ့၇ြာသို႔ ပန္းေသးမ်ား စုစည္းမိရာ ပန္လံုဟု ပညတ္ခဲ့သည္။ မင္းေခါင္ႀကီး (ေအဒီ-၁၄၀၁-၁၄၂၂) သားေတာ္ မင္းရဲေက်ာ္စြာ ပုသိမ္ၿမိဳ႕သိမ္းယူရာ ပန္းေသးတို႔က ေရႊ၊ေငြ၊ပုဆိုးသကၠလပ္၊ ပရပတ္၊ နီပါးဆက္ၾက၏။ Ref : ၁။BaShin;ComingofIslam ;၂။ ဦးယူစြတ္-ပန္းလံု ပန္းေသးအမ်ိဳးသားသမိုင္း ;၃။ W.S.De Saj; History of the British Residency in Burma. Page-154.; ၄။ ျမန္မာမင္းမ်ား အေရးေတာ္ပံု၊ စာမ်က္ႏွာ- ၂၉၈
(84)
မင္မင္းဆက္၏ ယုန္လီ၏ ေနာက္လိုက္အႀကီးအကဲႏွစ္ဦးတြင္ တိုက္ခြန္႔ခြန္႔မွာမွာ ပန္းေသးျဖစ္၍ ခ်ဲန္ရွမ္းတုန္းမွာ ဗုဒၶဘာသာ ၀င္ျဖစ္သည္။ ဗုဒၶဘာသာ၀င္မ်ားႏွင့္ သင့္ျမတ္စြာယွဥ္တြဲလ်က္ တုုက္ခြန္႔ခြန္႔(တိုက္ခံုခံု)မွာ ကိုးကန္႔ေဒ သနမ့္ဟန္ေမာ္အရပ္ အ ေျချပဳ ေနထိုင္ခဲ့သည္။ ေနာင္တြင္ “မာ´´ အုပ္စုလူမ်ိဳးအႀကီးအကဲမွ ဆက္လက္စီမံ အုပ္ ခ်ဳပ္ခဲ့ သည္။ ေအဒီ ၁၈၆၀ တြင္ အႀကီး အကဲ မာလင္ယြီ(၁၉၃၄-၃၅)တြင္ မာေမတင္၊ နယ္ေျမအုပ္ခ်ဳပ္ေရးကို လက္ခံၿပီး၊ ၀နယ္ကြမ္ျပယ္ေစာ္ဘြား ၏ သမီးနွင့္ လက္ ဆက္ခဲ့သည္။ ဖက္ဆစ္ဂ်ပန္ေတာ္လွန္ေရးကာလ ပန္လံုလူငယ္ မ်ားအား ေခါင္းေဆာင္ မာကြမ္းေကြ႕ ဥိးေဆာင္ တိုက္ခိုက္ သကဲ့ သို႔  မာေမတင္က ျမန္မာတို႔ဘက္မွ ရပ္တည္ကာ ပန္လံုၿမိဳ႕ကို ျမန္မာနယ္ေျမပိုင္နက္အျဖစ္ ရပ္တည္ခဲ့သည္။
85
(၄)“ပသီ´´-ျမန္မာမြတ္စလင္မ္ လူမ်ိဳး Par-thi, Far-si

ပသီလူမ်ိဳးတို႔မွ လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္း တစ္ေထာင္ေက်ာ္ကာလကပင္ ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ တည္ရွိခဲ့ေၾကာင္း တ႐ုတ္ႏိုင္ငံ မန္ခ်ဳး မွတ္တမ္းႏွင့္ မွန္နန္းရာဇ၀င္ႏွင့္ ကုန္းေဘာင္ ဆက္မဟာရာဇ၀င္မ်ား တြင္ ပါရွိသည္။ေအဒီ ၁၂၂၁-ခု၊ အေနာ ္ရထာမင္း တည္ေထာင္ခဲ့သည့္ ပုဂံေနျပည္ေတာ္ ယိမ္းယိုင္လာ၍ ႏိုင္ငံေတာ္ေရပိုက္ နက္လံုၿခံဳေရးႏွငင့္ ကာကါယ္ ေရးတာ၀ န္ေဆာင္ရြက္ ေနရသည့္ ပသီတပ္မွ၊ မိမိတို႔ႀကမၼာ မိမိတို႔ကိုယ္တိုင္ ဖန္တီးမည့္ အေျခအ ေနသို႔ေရာက္ရွိလာကာ ပုသိမ္ဟု ေခၚမည့္ေဒသတြင္ ပသီၿမိဳ႕ျပႏိုင္ငံ ပသီမင္းဆက္ (၃)ဆက္၊(၁၂)ႏွစ္တိုင္တို္င္ တည္ေထာင္အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့သည္။ကရင္တို႔မွ ၀ိန္႔ပသီ၊ ေ၀့ပသီ ဟူ၍လည္းေကာင္း၊ မြန္တို႔မွ ဒံုးပသီ၊ဥဳင္းပသီ ဟူ၍လည္းေကာင္း ေခၚဆိုၾကသည္။၀ိဋဋဴပႏွင့္ သာကီ၀င္တို႔ မသင့္မတင့္ျဖစ္၍ စစ္ခင္းၾက သည္တြင္ သာကီ၀င္ ဓဇရာဇာမင္း၊ မဇၥ်ိမေဒသမွ စြန္႔ခြာလာသကဲ့သို႔ တပ္မွဴး၊ ဗိုလ္မွဴး၊ ၀န္ႀကီး၊ ပညာရွိတပ္သား မက်န္ နန္းမ်ိဳးႏြယ္ (၃၇၀၀) တို႔အစုခြဲကာ အင္း၀ဘုရင္ စေနမင္းထံ သစၥာႏွံကာ ခိုလႈံခဲ့ၾကသည္။ ေတာင္ငူ၊ ရမည္းသင္း၊ ယင္းေတာ္၊ မိတၳီလာ၊ စည္သာ၊ ဒီပဲယင္း၊ ေညာင္းရမ္း၊ ပင္းတလဲ၊ တဘက္ဆြဲ၊ ေဘာဓိ၊ စည္ပုတၱရာ၊ ေျမထူး တြင္ အစုခြဲေနထိုင္သူတို႔မွာ မင္းမႈထမ္းရင္း အေျမွာက္တပ္၊ ေသနတ္တပ္၊ ျမင္းတပ္၊ ကိုယ္ရံေတာ္တပ္၊ ကင္းတားကုလားပ်ိဳတပ္၊ စာဆိုမ်ား ကုန္သည္ေတာ္မ်ားအျဖစ္ အမႈေတာ္ထမ္း ရြက္ ခဲ့ၾကသည္။ Ref : ၁။ ဆရာမာဃ-ပုသိမ္ရာဇ၀င္၊ စာမ်က္ႏွာ-၁၃၇
(86)
(၅)ပသွ်ဴးလူမ်ိဳး

ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ Rocial Gene မူလလူမ်ိဳးနြယ္ရင္ Primitive Man ေရွးက်ေသာ လူမ်ားျဖစ္၍ ျမန္မာစာေပ ေလာကတြင္ ဘီလူးဟု ပညတ္ၿပီး ရကၡပူရတိုင္းသား ေရဘီလူးဟု ဓမၼေစတီေက်ာက္စာ၊ မြန္တို႔၏ ကလ်ာဏီေက်ာက္စာ တို႔တြင္ ေရးထိုးထားသည္။ သမုိင္း သုေတသီမ်ားေလ့လာရာတြင္ ပသွ်ဴးလူမ်ိဳး+ဆလံု လူမ်ိဳးတို႔မွ Australied ၾသစႀတီး လြိဳက္လူမ်ိဳးတို႔၏ အသြင္အျပင္ လကၡဏာ ယဥ္ေက်းမႈ အႀကြင္းအက်န္ မ်ားေတြ႕ရၿပီး ပင္ကိုယ္အရည္အေသြး၊ အရည္ အခ်င္းရွိၿပီး ႐ိုးသားမႈအျပည့္အ၀ရွိေၾကာင္း မွတ္ခ်က္ခ်ၾကသည္။မြန္ခမာ၊ တိဗက္တို႔အား မင္းတို႔အင္အား မလြန္ဆန္ႏိုင္၍ သဘာသတရားအရ ပင္လယ္ကမ္းစပ္ ကၽြန္းမ်ား သုိပပင္ အုပ္စုဖြဲ႕ကာ ဆုတ္ခြာခဲ့ရသည္။ Historical life သမိုင္းျဖစ္စဥ္အရ ေကာ့ေသ ကၽြန္းေဒသမ်ားသို႔ အေၿခစိုက္ေန ထိုင္ လ်က္ရွိသည္။
ဆလံုဟု နတ္ကိုးကြယ္သူမ်ားကို ပညတ္ေခၚဆိုၿပီး အစၥလာမ္သာသနာ အေငြ႕အသက္ရရွိၿပီး လက္ခံ က်င့္သံုးသူမ်ားကို ပသွ်ဴးဟု ပညတ္ေခၚေ၀ၚခဲ့ၾကသည္။ပသွ်ဴးအမ်ိဳးသား အမ်ိဳးသမီးတို႔၏ ခံယူခ်က္မွာ “မိမိတို႔၏ အသက္အုိးအိမ္ စည္းစိမ္ကို ကာကါယ္ရန္မွာ မိမိတို႔တာ၀န္သာျဖစ္ေၾကာင္း´´ အဆင့္ဆင့္ေသာ ဘ၀ေပး အသိက တပ္လွန္႔ထားသည္။ Ref : ၁။ ကြင္းဆင္းသုေတ သနမွတ္ တမ္း (Field Work, 1982) ; ၂။ ကမာၻလွည့္သူေတသီ အိဗေနဘတူတာ (Ibni Batuata) မွတ္တမ္း၊ ေအဒီ ၁၃၄၅ ; ၃။ ေမာင္ေမာင္ႀကီးမန္း- ျမန္မာႏိုင္ငံေတာင္ဖ်ားပိုင္းရွိ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္ ပသွ်ဴးလူမ်ား (သုတစာေစာင္ ၁၉၉၁၊ ႏို၀င္ဘာ)
(87)
ပဲခူး (ဟံသာဝတီ)သို႔ မြတ္စလင္(မ္)မ်ား ေရာက္ရွိလာပံု

အာရဗ္ မြတ္စလင္(မ္)ႏွင့္ ပါရွင္းအစုအေဝးတို႔မွာ အေရွ႕ဖက္သို႔ လ်င္ျမန္စြာျပန္႔ႏွံလာခဲ့ၾကသည္။ (၈)ရာစု အလယ္ အဦးပိုင္း က်က်တြင္ တ႐ုတ္ျပည္ေတာင္ပိုင္း ကမ္း႐ိုးတန္းေဒသ၌ မြတ္စလင္(မ္)ဦးေရမွာ အေတာ္ပင္ ႀကီးထြား ေနၿပီျဖစ္ သည္။ အာရွ တလႊား မြတ္စလင္(မ္) သေဘၤာခရီးလႊင့္မႈက (၄)ရာစုမွ (၁၅)ရာစုအဆံုးထိတိုင္ တည္ရွိခဲ့ သည္။ မြတ္စ လင္(မ္)ကုန္ သည္တို႔မွ အိႏၵိယ ပင္လယ္ ကမ္း႐ိုးတန္းေဒသမ်ားႏွင့္ အေရွ႕တိုင္း မွ ႏိုင္ငံမ်ားအထိေရာက္ ရွိခဲ့ၾကသည္။ ေနရာမ်ားစြာတြင္ အေျခခ် ခဲ့ၾက႐ံုမက ကုန္သြယ္မႈကို ကိုလိုနီမ်ားကို ဖန္တီးခဲ့ၾက သည္။ ဘဂၤလားတြင္ ဗဟိုျပဳၿပီး ဗမာျပည္ ႏွင့္လည္းေကာင္း၊ ရခုိင္ၿပည္`၌လည္းေကာင္း ၊ မာလ တာၿမိဳ႕ မ်ားႏွင့္ လည္းေကာင္း၊ သီရိလကၤာႏွင့္ လည္းေကာင္း၊ မာလကၠားႏွင့္ လည္းေကာင္း ကုန္သြယ္ မႈျပဳခဲ့ၾကသည္။Ref :သမိုင္းသုေတ သီႀကီး မိုေရွးယာရ္ေရးသားခဲ့သည့္ “The Muslim of Burma” စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ (၁) ၄င္းစာအုပ္ကို ဘာသာျပန္ ဆိုသူ ဝါးခယ္မေမာင္မင္းႏိုင္ “ျမန္မာ့ေျမမွမြတ္စလင္မ်ား” စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ(၁-၂) တြင္ေဖာ္ျပ ထားသည္။(ရွဴ)
(88)

စစ္ေတြၿမိဳ႕ သမုိင္းဝင္ သခၤ်ဳိင္း ေနရာေျပာင္းေရႊ႕ေၿပာင္းခံရၿခင္း

ရခိုင္ျပည္နယ္ၿမိဳ႕ေတာ္ စစ္ေတြၿမိဳ႕မွ ၂၂၅ ႏွစ္ သက္တမ္းရွိ အာက်ိတ္ေတာ္ကုန္းရွိ သခၤ်ဳိင္းေဟာင္းကို ၁၇၈၄ ခုႏွစ္ စစ္ေတြၿမိဳ႕တည္ကတည္းက တည္ရွိခဲ့ျပီး ဗုဒၶဘာသာ၊ မူဆလင္ ဘာသာဝင္မ်ားႏွင့္ တ႐ုတ္လူမ်ဳိးမ်ားအတြက္ သီးျခား ခြဲထား ရွိခဲ့သည္ဟု ေဒသခံမ်ားက ေျပာသည္။သခၤ်ဳိင္း၌ လြတ္လပ္ ေရးႀကိဳးပမ္းစဥ္ က်ဆံုးခဲ့ေသာ ဗုိလ္မႉးျမေတာင္ရည္ အပါ အဝင္ ႏိုင္ငံေရး ေခါင္းေဆာင္မ်ား၊ စစ္ေတြဆန္ျပႆနာတြင္ အာဏာ ပိုင္မ်ား က ပစ္ခတ္ သျဖင့္   ေသဆံုးခဲ့သူမ်ားလည္း ျမႇပ္ႏွံခဲ့သည္။Ref ဒါကာ -  (မဇၩိမ)  )

(89)
၁၇၉၅ ခုႏွစ္ အင္း၀ရွိၿဗိသွ်သံတမန္ Michael Symes ၏အဖြဲ႔သံအဖြဲ႔၀င္တစ္ဦးၿဖစ္သူ   Francis Buchanin  က ၿမန္မာအင္ပါယာ အ တြင္း ဘာသာ စကားမ်ားကုိေလ႔လာခဲ႔ရာတြင္ ရခုိင္ ၊ထား ၀ယ္၊ ေယာ႔  ၿမန္မာ ဟု ၿမန္မာ ဘာသာစကား ေလးမ်ဳိးကုိ ႏွင္႔ ဂဂၤါၿမစ္ ၀ွမ္း တ၀ုိက္သုံးေသာ ဘာသာ စကား ႏွင္႔ ဆင္ တူ ရုိးမွား (အိႏၵိယ ႏြယ္ေသာ) စကားသုံးမ်ဳိးကုိ သုံးမ်ဳိးကုိေတြ႕ခဲ႔ရသည္။
၎စကားစကား(၃) မ်ဳိးမွာ–
(၁)။ – ဘုိးေတာ္ဘုရားလက္ထက္ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာေသာ Banga ဟုဆုိသူ လူမ်ဳိးတုိ႔ေၿပာ   ေသာ ဘာသာစကား
(၂)။ – ရခုိင္ၿပည္ရွိ ဟိႏၵဴမ်ားေၿပာေသာစကားၿဖစ္ၿပီး
(၃)။ – ရခုိင္ေဒသရွိအစၥလာမ္ဘာသာ၀င္မ်ားေၿပာ ေသာစကား တုိ႔ၿဖစ္သည္။
ဟိႏၵဴတုိ႔ကမိမိကုိယ္ကုိ Rosswan ဟုေခၚဆုိ၍  မူဆလင္တုိ႔ကမူ   Rovinga  ဟုေခၚၾကသည္။ ၎တုိ႔ေန ထုိင္ရာေဒသကုိ Rovinga (Rowang Shor)  ေခၚၾကသည္။ Buchanin က အမရပူရ တြင္သူတြ႔ရွိ ခဲ႔ေသာသူ႕တပည္႔တုိ႔က သူတုိ႔ေၿပာေသာ Roinga ႏွင္႔ Rosswan ဘာသာစကားသည္ ရခုိင္ေဒသ ရွိ လူမ်ဳိးစုက နားလည္သုံးနဳံးေသာ ဘာသာစကားၿဖစ္ေၾကာင္း အၾကိမ္ၾကိမ္ တင္ၿပခဲ႔ သည္ဟု ေရးသားထားသည္။18
(18)- Bangla Distric Gezetter,Chittagong,Page-115 AD-1798
(90)
ေနႏွင္႔လ တံဆိပ္အမွတ္အသားသည္ ရခုိင္ၿပည္သားေရွးဦးစြာအာရီယံလူမ်ဳိးတုိ႔၏တံဆိပ္အမွတ္ သားၿဖစ္ၿပီး ေ၀သာ လီေခတ္ ေအဒီ ၄ ရာစု ေနာက္ပုိင္းကာလတြင္ခပ္ႏွိပ္သုံးစြဲခဲ႔ေသာ ဒဂၤါးမ်ား တြင္ ေနႏွင္႔လ တံဆိပ္ကုိကုိေတြ႔ရ သည္။ထုိေခတ္ကာလာက ဒဂၤါးစာ၊ ေၾကးနီးၿပားစာ၊ကဗ်ည္းစာမ်ား တြင္ ယခုေခတ္ရုိဟင္ဂ်ာတုိ႔ေၿပာ ဆုိေနေသာ အသံထြက္ တစ္နည္းပါဠိဘာသာၿဖင္႔ ေရးသားထားသည္ ကုိ ေတြ႔ ရသည္။ Ref : ရခုိင္ၿပည္ ဗုိလ္မွဴးထြန္းေက်ာ္ဦး(ၿငိမ္း) လက္စဲြ စာေစာင္-အတြဲ ၆ ၊ခြင္႔ၿပဳမိန္႔ အမွတ္နသ/ ၀၆၆-၁၉၉၀(စာမ်က္ႏွာ-၂၆/၃၀)ဗုိလ္မွဴးထြန္ေက်ာ္ဦး၏ အထက္ပါသုေတသနအရ ရုိဟင္ဂ်ာသည္ ရခုိင္ေဝသာလီေခတ္ အင္ဒုိ အာရီ ယန္ႏွင္႔ ွဆက္ႏြယ္ေနေၾကာင္းေတြ႔ရေပ သည္။
(91)
ဦးလွဒင္ၿမန္မာဘာာၿပန္ဆုိေသာရတနာေရႊေၿမ စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ ၂၅၀ တြင္ ေရွးေဟာင္း သုေတ သနေက်ာက္စာ လုိက္စား သူတုိ႔က သိရိဂုတၱရေတာင္ကုန္းသည္တစ္ခါက တည္ရွိခဲ႔ဘူးေသာ ဓညဝတီၿမဳိ႔ေဟာင္း၏ အေရွ႕ေၿမာက္ဖက္ တြင္တည္ရွိ ေၾကာင္းထုိၿမဳိ႕ေတာ္၏ၿမဳိ႔ရုိးေဟာင္းမ်ားကုိယခုတုိင္္ေတြ႔ၿမင္ရ သၿဖင္႔ ထုိၿမဳိ႔ရုိးကုိ ေအဒီ ၁ ရာစုထက္ေစာ၍ တည္ေထာင္ ခဲ႔ေသာ အိႏၵိယ ကုလား ၿမဳိ႕ေတာ္ တစ္ခု ၿဖစ္ေၾကာင္းစသည္တုိ႔ ကုိ ေက်ာက္စာအေထာက္အထားမ်ား အကုိးအကား မ်ား စြာ ၿဖင္႔ၿပၾက သည္။
(92 )
ဦးလွဒင္ၿမန္မာဘာာၿပန္ဆုိေသာရတနာေရႊေၿမ စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ ၂၅၀ တြင္ ေရွး ေဟာင္း သုေတ သနေက်ာက္ စာလုိက္စား သူတုိ႔က သိရိဂုတၱရေတာင္ကုန္းသည္တစ္ခါက တည္ ရွိခဲ႔ဘူးေသာ ဓည ဝတီၿမဳိ႔ ေဟာင္း၏ အေရွ႕ေၿမာက္ဖက္တြင္တည္ ရွိေၾကာင္း ထုိၿမိဳ႕ေတာ္ ၏ၿမဳိ႔ရုိး ေဟာင္း မ်ားကုိ ယခုတုိင ္္ေတြ႔ၿမင္ရ သၿဖင္႔ ထုိၿမဳိ႔ရုိး ကုိ ေအဒီ ၁ ရာစုထက္ ေစာ ၍တည္ေထာင္ ခဲ႔ေသာအိႏၵိယ ကုလား ၿမဳိ႕ေတာ္ တစ္ခု ၿဖစ္ေၾကာင္းစသည္ တုိ႔ကုိ ေက်ာက္စာ အေထာက္ အထားမ်ားအကုိးအကား မ်ား စြာ ၿဖင္႔ၿပၾကသည္။
( ဦးလွဒင္ၿမန္မာဘာာၿပန္ဆုိေသာရတနာေရႊေၿမ စာအုပ္ စာမ်က္ႏွာ ၂၅၀ )
(93)
ရခုိင္ဘုရင္ဘေစာၿဖဴလက္ထက္သုံးေသာ ဒဂၤါးမ်ားတြင္ အလႅာဟ္အရွင္ၿမတ္၏ ဂုဏ္ေတာ္ ကုိတံးဆိပ္အၿဖစ္ထု ထားေသာ အ ေထာက္ အထားမ်ားသည္ အစၥလာမ္ဘာသာ သည္ ေရွးႏွစ္ေပါင္း (၁၀၀၀) ေက်ာ္ကတည္း က ပင္ ၿမန္မာနဳိင္ငံတြင္ ေရာက္ရွိေနေၾကာင္း သာဓက ၿဖစ္သည္။
(94)
သမုိင္း D.G. E Hall က ခရစ္ႏွစ္ဦးကာလတြင္ ရခုိင္ၿပည္တြင္ ဗုဒၶဘာသာ ထြန္းကား ခဲ႔သည္။ ၎ႏွင္႔တစ္ဆက္တည္း အာရဗ္တုိ႔မွ တဆင္႔အစၥလာမ္ဘာသာအၿမစ္တြယ္ လာခဲ႔ သည္ဟု ေဖၚၿပ ထား ေၾကာင္း ေတြ႔ရသည္။

(95)
ၿမန္မာသမုိင္းအထူးၿပဳေလ႔လာသူ Martin Smith က (၉) ရာစု `၌ အစၥလာမ္ဘာသာ ဝင္မ်ား ရခုိင္ၿပည္`၌ အေၿခခ်ေနထုိင္ခဲ႔သည္ ဟု ေဖၚၿပထားသည္။
(96)
G.E Harvey က မူ (၁၀) ရာစုမတုိင္ကတည္း အစၥလာမ္ဘာသာဝင္မ်ား ရခုိင္ေဒသ တြင္ ေနထုိင္ခဲ႔သည္ဟု ေရး သားထားေၾကာင္းေတြ႕ရွိရသည္။
(97)
ရခိုင့္သမိုင္းမ်ားအရ – တိုင္းစျႏၵမင္းလက္ထက္ ေ၀သာလီသည္ အထူးစည္းကားခဲ့ေၾကာင္း၊ ႏွစ္စဥ္သေဘၤာအစီး တစ္ ေသာင္း ေက်ာ္ ေ၀သာလီသို႔လာေရာက္ ကုန္သြယ္မႈျပဳခဲ့ေၾကာင္း၊ ေ၀သာလီသည္ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္ ကမ္းေျခ တြင္ အေရးပါေသာ ကုန္သြယ္စခန္းတစ္ခု ျဖစ္ခဲ့ေၾကာင္း သိရွိရပါသည္။၆ ဂ – ရာစုတြင္း တရုတ္ခရီးသည္တို႔၏ မွတ္ တမ္းမ်ား အရလည္း – ဘဂၤလားႏွင့္ ေ၀သာလီတြင္ အာရပ္ႏွင့္ မိုးလူမ်ိဳးပိုင္ သေဘၤာမ်ားစြာ ေတြ႕ရွိေၾကာင္း ပါရွိသည္။ အာရပ္ႏွင့္ ပါရွန္းသမိုင္း အေထာက္ အထားမ်ားအရလည္း အိႏိၵယသမုဒၵရာကို “အာရပ္ေရကန္” ဟုေခၚဆိုရေလာက္ ေအာင္ အိႏိၵယသမုဒၵရာတြင္ အာရပ္ သေဘၤာမ်ား ဥဒဟို သြားလာခဲ့ေၾကာင္း ပါရွိသည္။၇ ဆရာဦးၾကည္ကလည္း ၈ -ရာ စုအတြင္းက ပုဂံဘုရင္ ပိတ္သံုမင္း လက္ထက္ သထံု၊ မုတၱမ ေဒသမ်ားသို႔ အာရပ္ကုန္သည္မ်ားေရာက္ရွိ ၀င္ထြက္ သြားလာေလ့ရွိခဲ့သည္ကို သကၠရာဇ္ ၈၀၀ ေက်ာ္ေလာက္က ေရးသားထားေသာ အာရပ္မွတ္တမ္းမ်ားမွ သိရေၾကာင္း၊ အာရပ္သေဘၤာမ်ားသည္ အေနာက္ဖက္ ဒမတ္စကတ္ ကၽြန္းမွ အေရွ႕အိႏိၵယ ကၽြန္းစုမ်ားႏွင့္ တရုတ္ျပည္မႀကီးအထိ ခရီးေပါက္ေရာက္ေနၿပီျဖစ္ေၾကာင္း ေဖၚျပထားသည္။၈
(98)
ပါရွန္ႏွင့္ အာရပ္ကုန္သည္တို႔မွာ ပင္လယ္ေရေၾကာင္း ကူးလူးသြားလာရင္း အခ်က္အခ်ာက်ေသာေဒသမ်ားႏွင့္ ကမ္း သာယာ အရပ္မ်ားတြင္ ေရာင္း၀ယ္ေရးစခန္းမ်ားျပဳလုပ္ကာ အေျခခ်ေနထိုင္လာခဲ့သည္။ အလားတူ ရခိုင္ျပည္အပါအ ၀င္ ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ ေရာင္း၀ယ္ေရးစခန္းမ်ား၌လည္း ပါရွန္ႏွင့္ အာရပ္ကုန္သည္တို႔သည္ အေျခခ်ေနထိုင္ခဲ့သည္။၉ ထို႔ ျပင္ ရခိုင္ကမ္းရိုးတန္းႏွင့္ ျမန္မာ့ပင္လယ္ကမ္းရိုးတန္းတေလွ်ာက္ အစၥလာမ္ဘာသာ ဒါရ္ဂါ (ေခၚ) သူေတာ္စင္မ်ား၏ ဂူဗိမာန္မ်ားက သေဘၤာသားမ်ား၊ ကုန္သည္မ်ား အျပင္ သူေတာ္စင္တို႔က လည္း ေရာေႏွာ ၀င္ေရာက္ ေနထိုင္ လာခဲ့ ေၾကာင္း သက္ေသခံေနသည္။၁၀

(99)
ဥေရာပလူမ်ိဳးမ်ားျဖစ္ၾကေသာ ဗဲေတမာ (Varthema)၊ ဘာဘ႔ို(စ) (Barbose)၊ ဆီဇာ ဖဲဒရိဒ္ (Caesar Frederide)၊ ရဲလ(ဖ) ဖီတ္(ရွ) (Ralph Fitch) ႏွင့္ ေပၚတူဂီလူမ်ိဳးမ်ား၏ ေရးသားခ်က္မ်ားအရ ဘဂၤလားကမ္းေျခေဒသမ်ားတြင္ မူဆလင္ကုန္ သည္ အေျမာက္ အျမား အေျခစိုက္ေနထိုင္လ်က္ရွိခဲ့ေၾကာင္း၊ အမ်ားအားျဖင့္ အာရပ္လူမ်ိဳး မ်ားျဖစ္ၾက ေၾကာင္း၊ မူဆလင္မ်ားက စစ္တေကာင္းကို သိမ္းသြင္းႏိုင္ခဲ့ေသာ ေအဒီ ၁၃၃၈ – ခု မတိုင္မီက ပင္ မူဆလင္ေျမာက္ ျမားစြာတို႔သည္ စစ္တေကာင္းႏွင့္ ရခိုင္ကမ္းရိုးတန္းအထိ ပ်ံ႕ႏွံ႕ေနထိုင္ ခဲ့ေၾကာင္း ေရး သားေဖာ္ျပထား သည္ကို ေတြ႔ရွိ ရပါသည္။၁၁

(100)
ေအဒီ ၁၅ – ရာစုသို႔ ေရာက္ေသာအခါ အစၥလာမ္ဘာသာ၀င္မ်ား အလံုးအရင္းျဖင့္ ၀င္ေရာက္လာရန္ အေၾကာင္းတရား က ဖန္တီး လာသည္။ ယင္းမွာ အင္း၀ မင္းေခါင္၏ တိုက္ခိုက္မႈေၾကာင့္ ရခိုင္ဘုရင္ နရမိတ္လွသည္ ဘဂၤလား ေဂါ့ဘု ရင္ထံ ခိုလံွဳခဲ့သည္။ ၄င္းသည္ ေဂ့ါတြင္ ႏွစ္ေပါင္း ၂၄ – ႏွစ္ ေနထိုင္ခဲ့ရၿပီး၊ ေဂါ့ ဆုလ္တန္၏ စစ္သည္ အကူအညီျဖင့္ ရခိုင္ထီးနန္းကို ျပန္လည္ ဆက္ခံႏိုင္ခဲ့သည္။ ေဂါ့ဘုရင္ မူဟာမတ္ ရွားသည္ ၁၄၂၉ – ခုႏွစ္တြင္ စစ္သူႀကီး ၀လီခန္ ဦး စီးေသာ စစ္သည္အင္အား ေသာင္းေက်ာ္ကိုလည္းေကာင္း၊ ၁၄၃၀ – ခုႏွစ္တြင္ စစ္သူႀကီး စန္ဒီခန္ ဦးစီးေသာ ထိုထက္ မ်ားျပားေသာ စစ္သည္ အင္ အားရွိသည့္ စစ္တပ္ကိုလည္းေကာင္း ေစလႊတ္ခဲ့သည္။ ဤစစ္သည္မ်ားသည္ နရမိတ္လွ အား ရခိုင္ထီးနန္းကို ျပန္လည္ ရယ ူေစခဲ့ၿပီး – ဘဂၤလားသို႔ ျပန္သြားျခင္းမျပဳဘဲ၊ ေျမာက္ဦးတ၀ိုက္တြင္ အေျခစိုက္ ေန ထိုင္လာခဲ့ၾကသည္။ ယင္းတို႔အား ရခိုင္ဘုရင္ ရာထူးႀကီးငယ္ေပးကာ မင္းမွဴးထမ္းေစခဲ့သည္။ ဤစစ္သည္မ်ားမွာ အမ်ားအားျဖင့္ တူရကီမ်ိဳးႏြယ္မ်ား၊ ပါရွန္မ်ားႏွင့္ အာဖဂန္ ပထန္လူမ်ိဳး မူဆလင္ဘာသာ၀င္မ်ား ျဖစ္ၾကသည္။

(101)
သမိုင္းပါရဂူ ေဒါက္တာ ေအနာမုလ္ေဟာက္ႏွင့္ သုေတသီ အဗၺဒူလ္ေကာ္ရိမ္ တို႔၏ အဆိုအရ – မင္းေစာမြန္ (နရမိတ္ လွ) ရခိုင္ထီးနန္း ျပန္လည္ရရွိသည္ေန႔မွစ၍ ၀န္ႀကီးမ်ား၊ မွဴးမတ္ဗိုလ္ပါမ်ား၊ သမားေတာ္မ်ား၊ တရားသူႀကီးမ်ား၊ စစ္သည္မ်ား၊ ကုန္သည္မ်ား၊ ေစ်းသည္မ်ား၊ အလုပ္သမားမ်ား စသည္ျဖင့္ ေျမာက္ျမားစြာေသာ မူဆလင္ မင္းမွဴးထမ္း တို႔သည္ ရခိုင္ျပည္သို႔ ၀င္ေရာက္လာၿပီး ကာလၾကာေသာအခါ သာမန္အရပ္သားမ်ားၾကား စိမ့္၀င္သြားေလေၾကာင္း ဆိုထားပါသည္။၁၂

102
စစ္တေကာင္းကို မူဆလင္တို႔က ၁၃၃၈ – ခုႏွစ္မွ ၁၅၃၈ – ခုႏွစ္ထိ ထိန္းသိမ္းႏိုင္ခဲ့ၿပီး၊ ၁၅၃၈ – ခုႏွစ္မွ ၁၆၆၆ – ခုႏွစ္ ထိ စစ္တ ေကာင္းသည္ ရခိုင္ပိုင္နက္ျဖစ္ခဲ့ျပန္သည္။ ဤႏွစ္ေပါင္း ၃၀၀ ေက်ာ္ ကာလအတြင္း စစ္တေကာင္းႏွင့္ ေျမာက္ဦး ေနျပည္ေတာ္ သည္ အိမ္ဦးႏွင့္ ၾကမ္းျပင္အလား ျဖစ္ခဲ့ရေလသည္။ စီးပြါးကုန္သြယ္မႈမွအစ တစ္ဖက္ႏွင့္ တစ္ဖက္၊ တစ္နယ္ႏွင့္တစ္နယ္ ဥဒဟို သြားလာမႈမ်ားရွိခဲ့သည္။ ဤအေတာ္အတြင္း မူဆလင္ ေျမာက္မ်ားစြာတို႔သည္ စစ္တ ေကာင္းမွ ရခိုင္ေဒသအႏွံ႔သို႔ ျပန္႔ႏွံ႕ေန ထိုင္ လာၾကသည္။ အထူးသျဖင့္ မင္းေနျပည္ေတာ္ျဖစ္ေသာ ေျမာက္ဦးသို႔ လာေရာက္ အေျခစိုက္လာသည္။ နန္းတြင္းနန္းျပင္တြင္ မူဆလင္တို႕ၾသဇာ တိုးပြားလာသည္။၁၃

(103)
ေအဒီ ၁၆ – ရာစုေႏွာင္းပိုင္းမွ ၁၇ – ရာစု အလယ္ပိုင္းကာလသည္ ဘဂၤလားတြင္ ႏိုင္ငံေရးမတည္မၿငိမ္ ျဖစ္ခဲ့ေသာ ကာလျဖစ္ သည္။ အာဖဂန္ ပထန္တို႔၏ၾသဇာ တစတစ ယုတ္ေလ်ာ့လာၿပီး၊ မဂိုတို႔၏ၾသဇာ တျဖည္းျဖည္း ႀကီးထြားလာ သည္။ ယင္းေၾကာင့္ ဘဂၤလားရွိ ပထန္ တတ္သိပညာရွင္မ်ားႏွင့္ မင္းမွဴးထမ္း ေျမာက္ျမားစြာတို႔မွာ အေရွ႕ဖက္သို႔ ထိမ္းေရွာင္လာေလသည္။ ယင္းတို႔အနက္မွ အခ်ိဳ႕မွာ ေျမာက္ဦးေနျပည္ေတာ္သို႔ လာေရာက္ခိုလွံဳကာ အေရးႀကီး ေသာ ရာထူးမ်ားတြင္ ၀င္ေရာက္ ခစားလာ သည္။၁၄ ထို႔ျပင္ ဘဂၤလားအား မဂိုအင္ပါယာသို႔ သိမ္းသြင္းလိုက္ေသာ အခါ ေဂ့ါစစ္သည္မ်ားႏွင့္ တိုင္းသူျပည္သားမ်ားစြာတို႔မွာ စစ္ေဘးဒဏ္ေၾကာင့္ ထြက္ေျပးထိမ္းေရွာင္ လာရင္း ရခိုင္ပိုင္နယ္ ေျမမ်ားသို႔ ၀င္ေရာက္ခိုလံွဳ ေနထိုင္လာခဲ့ၾကသည္။ ယင္းေၾကာင့္ ၁၇ – ရာစု အေစာပိုင္းတြင္ ရခိုင္ျပည္ မူဆလင္ဦးေရ ပိုမိုတိုးပြါးလာကာ အစၥလာမ္ဘာသာႏွင့္ မူဆလင္ယဥ္ေက်းမႈသည္လည္း ပိုမိုထြန္းကားလာခဲ့သည္။
(104)
ရခိုင္ျပည္တြင္ ျပင္ပမွေရာက္လာေသာ မူဆလင္လူမ်ိဳးမ်ားႏွင့္ ယင္းတို႔၏ သားမယားမ်ားသာ အစၥလာမ္ဘာသာကို ကိုးကြယ္ ေနသည္ မဟုတ္ဘဲ၊ ဟိႏၵဴဘာသာ၀င္အခ်ိဳ႕လည္း အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းလာၾကသည္။ ထို႔အျပင္ ဗုဒၶဘာသာကို အစဥ္တစိုက္ ကိုးကြယ္ေနၾကၿပီးသူမ်ားလည္း အစၥလာမ္သို႔ ကူးေျပာင္းကိုးကြယ္မႈမ်ား ရွိခဲ့သည္။ ဤအ ေၾကာင္းကို ရခိုင္ မဟာ ရာဇ၀င္ ဇာတ္ေတာ္ႀကီးတြင္ “သကၠရာဇ္ ၈၈၇ ခုႏွစ္ ကိုးဆက္ေျမွာက္ေသာ ဇယတၱ မင္းေစာမြန္ လက္ထက္၌ ရုမ္ ပါသွ်ားမင္း၏ သန္အမတ္ႀကီး ကာဒီ၊ မူသွ်ာ၊ ေဟာ္ႏုမ်ာတို႕သည္ ႏိုင္ငံေတာ္၌ မဟာမတ္ဒန္ သာသနာ စည္ပင္ ျပန္႔ေျပာေစျခင္းငွါ၊ ပူလီေက်ာင္းတို႔သည္ ၿမိဳ႕ေတာ္၌ အျပန္႔အႏွန္႔ တည္ေဆာက္ လုပ္ၾက၍ ၿမိဳ႕ေတာ္တြင္ သူအေပါင္းတို႔အား ေဟာေျပာျပသလ်က္ ေန႔စဥ္မျပတ္ ျပဳလုပ္ေတာ္မူေလသည္။ ထိုအခါ အခ်ိဳ႕ေသာ ဗုဒၶဘာသာ လူမ်ိဳးတို႔ သည္ ယုန္ၾကည္လ်က္ ၄င္းဘာသာ၌၀င္၍ ၄င္းတရား ကို ေဆာံ တည္လွ်က္ ျဖစ္ရွိၾကေလသည္။ သို႔ႏွင့္ မဟာမတ္ဒန္ လူမ်ိဳးတို႕သည္ ႏိုင္ငန္ေတာ္၌ ဖုန္းလႊန္းစိုးမိုး လ်က္ ျပန္႔ႏွန္႔စြာ +ဖစ္ ရွိေလသည္။ ဘုရင္မင္းျမတ္ ကိုလည္း လက္ေဆာင္ ပန္နာပို႔ဆက္လွ်က္ ဘုရင္မင္းအား ၄င္းသန္အမတ္ႀကီးတို႔ကို မ်ားေသာအားျဖင့္ မိတၱာ သက္၀င္လ်က္ ျဖစ္ရွိေလသည္။” ဟု ေဖာ္ျပထားသည္။
(105)
၁၅ – ရာစုတြင္ မ်ားစြာေသာ ဗုဒၶဘာသာ ရခိုင္တို႔မွာ အစၥလာမ္ဘာသာကို ကိုးကြယ္၍ မူဆလင္မ်ားျဖစ္ၾကေၾကာင္း ဦး ၾကည္က “ျမန္မာ ရာဇ၀င္ သိမွတ္ဘြယ္ရာ အျဖာျဖာ” စာအုပ္တြင္ ေရးသားခဲ့ေပသည္။ ႏိုင္ငံေတာ္ေကာင္စီ၀င္ေဟာင္း သတင္းစာဆရာ ဦးလွထြန္းျဖဴ ကလည္း – ဗုဒၶဘာသာ၀င္အခ်ိဳ႕ အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းခဲ့ၾကေၾကာင္း “ေအာင္ ပန္းႀကီးေငြ စကားရည္လုပြဲ” စာအုပ္တြင္ အတည္ျပဳေဖာ္ျပထားသည္။

ထိုစဥ္က ရခိုင္ျပည္ အေလ့အထတစ္ခုမွာ ႏိုင္ငံျခားက လာသူမ်ားကလည္း ဆႏၵရွိလွ်င္ ရခိုင္ျပည္သူမ်ားႏွင့္ လက္ထပ္ ထိမ္းျမား ႏိုင္ သည္။ သို႔ေသာ္ ရခိုင္ျပည္မွ ထြက္သြားေသာအခါ သားမယားမ်ားကို ေခၚေဆာင္သြားခြင့္ မရွိခဲ့ေခ်။ သို႔ေၾကာင့္ ဥေရာပသားတို႔သည္ ၄င္းတို႔၏ ရခိုင္ဇနီးမယားႏွင့္ သားသမီးမ်ားကို ရခိုင္ျပည္၌ ခ်န္ထားပါက အစၥလာမ္ ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းသြားမည္ဟု စိုးရိမ္၍ ခိုးယူေခၚေဆာင္သြားခဲ့ေသာ အမႈကိစၥမ်ားစြာ ေပၚခဲ့ေၾကာင္း – ဒတ္(ခ်) မွတ္တမ္းမ်ားတြင္ ေတြ႕ရသည္။ သို႔ေၾကာင့္ အျခားဘာသာမ်ားမွ အစၥလာမ္ဘာသာသို႔ ကူးေျပာင္းကိုးကြယ္သူမ်ား လည္း ရခိုင္ျပည္တြင္ မနည္းလွေပ။
က်မ္းကိုးစာရင္း -

၁။ ဆရာေတာ္ စႏၵမာလာလကၤာရ – ရခိုင္ရာဇ၀င္သစ္က်မ္း (ဒု-တြဲ)၊ မႏၱေလး (၁၉၃၁)၊ စာ – ၃၁၂

၂။ ဒု-ဗိုလ္မွဴးႀကီး ၀င္းေမာင္ (ကာကြယ္ေရး၀န္ႀကီးဌာန) “သာသနာ့ေရာင္၀ါ ထြန္းေစဖို႔”၊ ရန္ကုန္ (၁၉၉၇)၊ စာ-၆၅

၃။ ကိုး (၂)၊ စာ – ၆၅

၄။ JASB – Vol. XIII, Calcutta (1844), p – 36

Dr. S.B Qanungo “ A History of Chiitagong”, Vol. I, Chittagong (1988), p – 111

၅။ R. B Smart – Burma Gazetters (Akyab Distric) Vol. A, Ragoon (1957), p – 19

၆။ ဦးၾကည္ (ဘီေအ- ရာဇ၀င္ ဂုဏ္ထူး) “ျမန္မာရာဇ၀င္မွ သိေကာင္းစရာမ်ား”၊ စာ ၁၅၆

၇။ Mohammed Abdur Rahim “Social and Cultural History of Bengal”, Vol. I, Karachi (1966), p – 37

၈။ ကိုး (၆)၊ စာ – ၁၅၇

၉။ S. N. H Rizvi “Bangladesh Distric Gazetteers (Chittagong)”, Dacca (1975), p – 122

၁၀။ ဆရာေခ် (ႏိုင္ငံ့ဂုဏ္ရည္ ပထမအဆင့္) “ဗမာမြတ္စလင္ ေရွးေဟာင္း အတၳဳပတၱိ”၊ စာ – ၁၆

“သာသနာေရာင္၀ါ ထြန္းေစဖို႔”၊ စာ – ၆၆

၁၁။ S. N. H Rizvi – “East Pakistan Dicstric Gazetteers (Chittagong Dist)”, Dacca (1970), p – 111

၁၂။ Mohammed Enamul Huq and Abdul Karim – “Bengali Litrature in Arakanese Court (1600 ~ 1700 AD)

Calcutta (1935), p – 4 ~9

၁၃။ တိုင္းရင္းသားလူမ်ိဳးစု ဘ၀သစ္ထူေထာင္ေရးပါတီ – သတင္းလႊာ၊ ရန္ကုန္ (၁၉၈၉)၊ စာ – ၄၅

၁၄။ Muhammad Mohar Ali “History of The Muslim Bengle” Vol. I (B), Riyadh, 1985, p – 865

၁၅။ J. A. S. B – Vol. X, Calcutta (1941), p – 681

ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသနအသင္း ဂ်ာနယ္၊ ရန္ကုန္ (၁၉၆၀)၊ စာ – ၇၂

၁၆။ Qanungo, p – 322

၁၇။ ၄င္း စာ – ၃၂၄

၁၈။ ၄င္း စာ – ၂၉၁

၁၉။ Secrect Consultation (SC) of the Government of Bengal, Preserved in the National Acrhives of India, New Delhi, Jun 9, 1926, No. 10

Also Robertson’s Report dated July 21, 1825 (SC- August 26, 1825, No. 41)